Dekken-Safevî ilişkileri
 | Bu madde, öksüz maddedir; zira herhangi bir maddeden bu maddeye verilmiş bir bağlantı yoktur. (Eylül 2022) |
Safevi-Dekkan ilişkileri — Safevi devleti ile Dekkan sultanlıkları arasındaki ikili ilişkiler öngörülmektedir. Dekkan saltanatlarının çoğu Şii hanedanları tarafından yönetiliyordu. Bu hanedanların en faal ve güçlüsü olan Kutbşahlar veya diğer adlarla Adil Şahlar, Karakoyunluların soyundan gelenler olup, bunu mektuplarında özel bir gurur kaynağı olarak belirtmişlerdir.
Tarihi[değiştir | kaynağı değiştir]
Dekkan'da birkaç Şii devletinin kurulmasıyla Safevi İmparatorluğu kendini Şii dünyasının ortasında buldu. Safevi sarayına, diğer Şii devletleri tarafından devlet olma rehberi olarak yaklaşıyor ve "kızgın Sünni dünyasına" karşı koruma istiyorlardı.[1] Bu saltanatlar, 16. yüzyılda Behmeni Sultanlığı'nın dağılmasından sonra modern orta ve batı Hindistan'da ortaya çıktı ve ana kıyı şeritlerini kontrol ediyorlardı. Bu saltanatlardan ikisi, Ahmednagar ve Golkonda saltanatları, I. Şah İsmail'in ilgili adımından sonra, onlar da Şiiliği devletin resmi dini olarak ilan ettiler.[2] Ancak buna rağmen Karakoyunlu hanedanına mensup Sultan Kulı Kutubşah, dedeleri Kara Muhammed ve Kara Yusuf'un Şah İsmail'den önce Şiiliği kabul etmesinden gurur duyuyordu.[3] O diyordu:
| “ | "Peygamber'e ve onun halefi Ali'ye de yemin ettim ki, eğer bir gün bağımsızlığa kavuşursam, "müminlerin bayraklarının henüz dalgalanmadığı" yerlerde On İki İmam'ın takipçilerinin inancının yayılmasına yardım edeceğim. Ama bu fikri Şah İsmail'den aldığımı sanmayın; Bilsinler ki ben bundan önce Sultan Yakub zamanından beri atalarımın dinine uygun olarak on ikinin (Allah onları korusun) dinine uydum. Şimdi yüz yaşındayım, çoğunu hakiki dinin kanunlarını yaymaya adadım; ve artık dış dünyadan uzak durmak ve kalan günlerimi dua ederek geçirmek istiyorum." [4] | ” |
Hindistan'da yaşayan İsmail'in eski destekçisi Şah Tahir Hüseyin, bu topraklarda Şiiliğin güçlenmesine yardımcı oldu. Başka bir saltanatın yöneticileri, Bijapur saltanatının Adili Şahları, dönüşümlü olarak kendilerini ya Sünni ya da Şii ilan ettiler, ancak genellikle vaazların Babür imparatorlarından ziyade Safevi şahları adına okunmasını emrettiler.[2] Haydarabad gibi merkezlerin güçlü Şii eğilimlerinin bir sonucu olarak, bu bölgedeki kütüphaneler Safevi materyallerinin ilginç koleksiyonlarının toplanmasına yol açtı.[5]
1509-1512 yıllarında dünyanın farklı bölgelerine elçiler gönderen Safevi İmparatorluğu, Dekkan sultanlıkları'na da elçiler gönderdi.[6] Ekim 1510'da Safevi elçileri Goa şehrine ulaştılar ve hükümdar Yusuf Adilşah, yani Bijapur hükümdarı ile buluştular. Bu diplomatik misyon, birkaç yıl önce Safevi İmparatorluğu'na gönderilen Bijapur elçilerine yanıt olarak geldi. Bu Bijapur elçileri, birkaç yıl önce Şah İsmail'in sarayına gelen Seyyid Ahmed Haravi başkanlık ediyordu. Ancak Gucarat'taki durum kısa sürede değişti ve Safevi elçisi, Hıristiyan Portekizliler'in Goa'da artık iktidarda olduğunu gördüler.[7] Onlar burada Şii iktidar hanedanıyla karşılaşmayı umuyorlardı. Aylarca süren müzakerelerin ardından büyükelçi Mir Ebu İshak, Portekizlilerin verdiği mektupla Şah İsmail'in sarayına döndü. Kasım 1511'de başka elçiler daha hazırlandı ve gönderildi. Safevi elçisi Yadigar Bey Kızılbaş, aslında Bijapur sarayına gitmeyi planlamıştı, ancak yolda fikrini değiştirdi ve Gucerat'ın başka bir hükümdarı olan Muzaffar Şah'a gitmeye karar verdi. Yadigar Bey, Hint hükümdarına değerli hediyeler verdikten sonra kendisine tören kıyafetleri ve kalacak bir saray da verildi.[8] Buradan ayrıldıktan sonra gelişlerinin asıl amacı olan Bijapur Sultanlığı'na gitti. Temel amacı, Hindistan'ın Şii devleti ile Safevi imparatorluğu arasındaki kardeşlik bağlarını güçlendirmekti. Şah İsmail'in mektubu, İsmail Adilşah'ı büyük bir İslam hükümdarı olarak övdü. Bu, egemenliğinin Hindistan dışındaki bir Şii devleti tarafından tanındığı anlamına geliyordu ve İsmail Adilşah'ı çok sevindirdi. Bu nedenle Safevi büyükelçiliği başkanı İbrahim Bey Türkmen başkentine gelir gelmez büyük kutlamalar yapıldı ve kendi Şii savaşçılarına kızılbaş taçları (şapkalar) takmalarını emretti.[9]
Karakoyunlu soyundan Azerbaycan Türkü İbrahimgulu Kutbşah'ın Golkonda'dan Safevi Şahı I. Tahmasb'a gönderdiği mektupta şöyle deniyor:
| “ | "İbrahimgulu Qutbşah ilahi yardım ve Şah lütfu ile zafer bayrağını kaldırdı. O Pleiades'in düğümünde toplanan düşman saflarının Ursa'nın kuyruğu gibi dağılmasına neden oldu. Artık yönetim yükümlülüklerini yerine getirebiliyor ve eski ilişkileri yenileyebiliyor. Açıkçası bizden önce bu topraklarda İmami inancın bayrağını kimse kaldırmadı! Bizden önce hiç kimse görkemli "On İki Vaazı" vaaz etmedi! Bu büyük inancın ve bu yüce şeriat hükümlerinin temellerini sağlamlaştırmak için her geçen gün büyük çaba sarf ediyoruz." [10] | ” |
Bu iki devlet arasındaki böyle bir yazışma, devletler arasındaki ilişkilerin tamamen Şiiliğe dayandığını göstermektedir. Benzer eğilimler komşu Ahmednagar Sultanlığı'nda da gözlendi. 1544'te Burhan, Nizam Şah Hurşah ibn Qubad al-Husseini'yi Safevi sarayına elçi olarak gönderdi. Hindistan'dan hediyeler getiren Hurşah Şah'a ek olarak, Şah başkalarını da aldı. Büyükelçi raporunda, Şahın ""Hindistan'da meydana gelen olaylar ve hükümdarlarının konumu hakkında bilgi istediğini" belirtiyor. Ekselansları (Şah Tahmasb) adından söz ederek Barış Sığınağı'nı (Burhan Nizam Şah) selamladı. Şah Nizami, Şah'ın peşinden giden Şiilerin davasına sebep olan ve iki taraf arasında dostluk ve uzlaşı yaratan Şah Tahir'e karşı sonsuz şefkat göstermiştir". Golkonda'da olduğu gibi, Ahmednagar'da da Safevilerle olan ilişki, ortak inanca dayanma olarak açıkça ifade edildi. Burhan Nizam, Şaha karşı temyiz kurallarına özellikle dikkat etmişti. Tarihçi Muhammed Kasim Astrabadi'ye göre, padişah sonradan Şiiliğe geçmiştir. Onu Şiiliğe geçiren Şah Tahir Hüseyni olmuştu. Şöyle ki padişahın oğlu Şehzade Abdülgadir'i hastalıktan iyileştirdi ve diğerleri yapamadığında ondan Şiiliğe geçmesini istedi. Böylece padişahın en yakın dostu ve sırdaşı oldu. Şah Tahir muhtemelen İsmaili mezhebine mensuptu. Ancak padişah On İki İmam Şiiliği'ne geçmişti ve Safevi İmparatorluğu ile ilişkiler kurmak muhtemelen bu tercihin yapılmasında büyük önem taşıyordu. Nitekim hem Safevi kaynakları hem de Dekkan kaynakları Dekkan sultanlıklarının Oniki İmam Şiiliğini resmi din olarak benimsediklerini belirtmektedir. Ayrıca bu saltanatlar Safevilerin geleneksel etki alanından uzak bölgelerdi.[10]
Tarihçi Harun han Şirvani, Golconda padişahları ile Safeviler arasındaki ilişkinin, Safevilerde Şiiliğin hakimiyetiyle güçlendiğini savunuyor. Safevilerin sultanlıklardaki önemini sadece dini meselelerle ilişkilendirir. Bijapur'dan bahsederken Muhammed Abdul Nayim, Şiiliğin her iki sultanlıktaki yükselişinin aşağı yukarı aynı zamanda gerçekleştiğini belirtiyor. Ayrıca Safeviler ve Bijapur arasındaki siyasi ve dini konulardaki ilişkilerin sadece Adil Şah sultanlarının kültürel ve entelektüel faaliyetlerini etkilemekle kalmayıp, etkisinin Bijapur yaşamının ve toplumunun çeşitli alanlarına derinlemesine nüfuz ettiğini öne sürüyor. Hindistan'daki Şii İslam'la ilgili çalışmasında Justin Jones, Dekkan'ın güneyinde Şiiliği kuran Şii hanedanları hakkında yazdı. Resmî vakayinamelerde Dekkan sultanlıkları sadece Şii devletleri olarak değil, aynı zamanda Safevi biçiminde de anlaşılmıştır.[11]
Bijapur Sultanı İsmail Adil Şah, bir Şii olduğu için tüm ordusuna Safevi tarzı kızılbaş taçı giymelerini emretti. Kendisinden sonra iktidara gelen oğlu I. İbrahim, Sünni olduğu için yerel dili tercih etmiş ve Safevi tarzı kızılbaş taçı giymelerini yasaklamıştır. Ayrıca, vergi beyannamelerinin ve mahkeme belgelerinin dilini Farsçadan yerel dillere, Marathi ve Kannada diline değiştirdi. Ayrıca idari sistemde Brahmanları atadı.[12] İbrahim Adil Şah'ın oğlu Ali Adil Şah, 1558'de babasının yerine geçti. Ama ondan önce babası Şii olduğu için onun tahta çıkmasını istemedi. Onun zamanında, devletin kontrolü altındaki topraklar, özellikle güney komşusu Vijayanagara'nın 1565'te yenilmesinden sonra önemli ölçüde genişledi. Ali tarafından yaptırılan Bijapur surlarındaki yazıt, Şii bir yorumla başlamaktadır:
| “ | Ali gibi kahraman yok! Zülfikar gibi kılıç yok! [13] | ” |
Çocuğu olmayan Ali'nin yerine 1580'de yeğeni II. İbrahim geçti. O kısa süre sonra Saltanatın resmi dinini Sünni olarak değiştirdi.[14] Kaynaklar İbrahim'i daha doğrudan Şii inancıyla ilişkilendirir. Zohuri, "Golzar-ı İbrahim"de "Padişahın mutluluğu, Mustafa'nın (Muhammed) kanununa uymanın ve Murtaza'nın (Ali) dostluk bayrağını yükseltmenin mutluluğudur" diye yazar ve "onun saflığının delili, saf imama olan sevgisidir" diye ekliyor. Ali'nin saltanatına ait bakır sikkelerde benzer bir yazıt vardır. Daha doğrudan bir referans Ferishta'nın çalışmasındadır. Tarihçi, Eylül 1595'te Sultan'ın Şii yas törenlerini gerçekleştirmek için kamp kurduğunu belirtiyor. Ertesi yıl, Şii bilgin Mir Muhammed Salih Hamedani Hindistan'a geldi. İbrahim onun için bir kraliyet ziyafeti düzenledi. Muharrem ayının onuncu gününde padişah geçmiş yılların âdetine göre yas merasimleri düzenlerdi. Sonra Mir Muhammed'i Bijapur kalesine davet etti. Kervan yaklaşınca padişah Şii âlime özel saygısını göstererek, "Onu karşılamak için uzun bir süre yürüdü ve minnetle secdeye kapandı." [15]
I. Ali ve II. İbrahim birbirinden çok farklı değildi. Her ikisi de Şiiliğe bağlıydı ve Safevilerle dostane ilişkiler içindeydi ve Sufi azizlerle ilişki içindeydi. Padişahların Safevilere yönelik resmi konuşması, imparatorlukla ittifakın sadece siyasi değil, aynı zamanda ideolojik doğrudan ifadesidir. İbrahim'in 1623 yılı başında I. Şah Abbas'a gönderdiği mektupta yazılır:[16]
| “ | Dekkan toprakları, Irak, İran, Horasan ve Azerbaycan eyaletleri gibi Safevi imparatorluğunun bir parçasıdır. Buna göre hutbede Safevi hükümdarlarının isimleri okunmuştur ve bundan sonra da okunacaktır. Atalarımız, Majestelerinin ataları tarafından bu toprakları yönetmek ve korumakla görevlendirildi. Bu nedenle görevimiz, ülkeleri Majesteleri adına yönetmek ve onları dış saldırılardan korumaktır. [2][17] | ” |
Aslında Sünni olan Bijapur hükümdarının, Bijapur hükümdarı Adil Şahların iktidara gelmesindeki rolünü kabul etmekle kalmayıp, vaazlarında egemenliğin Safevi İmparatorluğu'na devredilmesi ve bundan duyduğu memnuniyeti dile getirdiği mektuptan anlaşılmaktadır. Sünni hükümdarın Şii vaazını kabul etmesi bazı hoşnutsuzluklara neden oldu. Bu -yani vaazlara yaklaşımdaki özel önemine yapılan vurgu- özellikle Dekkan'ın tüm sembolleriyle birlikte Safevi imparatorluğunun bir bağımlılığı olarak yorumlanmıştır.[17] 1631'de Babür İmparatoru Şah Cihan bölgeye karşı büyük bir kampanya başlattığında Güney Hindistan'daki Dekkan Platosu'nun siyasi düzeni önemli bir değişimin eşiğindeydi. Durumun ciddiyetini fark eden Golkonda Sultanı Abdulla Kutb Şah, Haydarabad'daki sarayında şu konuşmayı yaptı. Saray tarihçisi Nizamuddin Ahmed Şirazi ondan alıntı yapıyor:
| “ | Hindistan topraklarının fatihi ve hükümdarı (sahib-i keran) şanlı ecdadımız, Peygamberimizin temiz ruhu, müminlerin lideri Ali (Haydar) ve On İki İmam'ın mukaddes ruhları yardımı ile aşağılık kafirlerin ve rezil Hinduların liderlerinin başlarını ve boyunlarını Zülfikar gibi kılıcıyla vurdu.... Böylece krallığını fethetti. Muhammed, halkının geleneklerini ve Ali'nin inancını yaymıştır. [18] | ” |
Bu kritik anda konuşan Padişah, aslında devletinin varlığını ve özünü Şiilik perspektifinden meşrulaştırmaya ve korumaya çalışıyordu. Bu retorik, Dekkan saray mensupları için olağandışı sayılmayacaktı ve büyük olasılıkla yerel bir izleyici kitlesine yönelikti. Nihayet durum vahim görününce saraylılar, özellikle de bazı saray mensupları gibi saltanata özel bir bağlılığı olmayan soylular, Karakoyunlu soyundan gelen Kutubşâhiler veya Adilşâhîlerin sarayından ayrılma ve Babürlülere katılma imkânı buldular. Yaklaşık yirmi yıl sonra, Mir Cumla olarak bilinen Muhammed Said Şehrestani bu şekilde ünlü oldu. Bu nedenle, onlara Sultan'ın neden desteklerini hak ettiğini hatırlatmak gerekiyordu. Ancak bu deyim sadece iç meselelerle sınırlı değildi. Benzer bir dil, Dekkan saltanatları ile Safeviler arasındaki diplomatik yazışmalarda yaygın olarak kullanılıyordu. Durumun kafa karıştıran bir diğer noktası ise bu yazışmaların sadece Şii üslubunda olmamasıydı. Çünkü mektuplar, Safevi üstünlüğünün kabul edildiğini açıkça ifade ediyordu.[18]
Ayrıca bakınnız[değiştir | kaynağı değiştir]
Kaynak[değiştir | kaynağı değiştir]
- Colin Paul Mitchell (2002). The Sword and the Pen. Diplomacy in Early Safavid Iran, 1501-1555. Canada, Toronto: Department of History University of Toronto.
- Roy S. Fischel (2021). Shi‘i Rulers, Safavid Alliance and the Religio-Political Landscape of the Deccan // Safavid Persia in the Age of Empires. Londra: SOAS University of London.
- Vladimir Minorsky (1954). Jihān-Shāh Qara-Qoyunlu and His Poetry. Londra: Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London/Vol. 16, No. 2. 20 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Eylül 2022.
- Ernest Tucker. "Safavid relations with Muslim neighbors" in The Safawid World. 2021: Routledge. ISBN 9781003170822. 22 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Eylül 2022.
- Mahomed Kasim Ferishta (2013). History of the rise Mahomedan power in India till the year A. D. 1612. Royal Asiatic Society. 20 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Eylül 2022.
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ Mitchell 2002, s. 17.
- ^ a b c Tucker 2021, s. 543-544.
- ^ Minorsky 1954, s. 276.
- ^ Ferishta 2013, s. 353.
- ^ Mitchell 2002, s. 22.
- ^ Mitchell 2002, s. 70.
- ^ Mitchell 2002, s. 95.
- ^ Mitchell 2002, s. 96.
- ^ Mitchell 2002, s. 97.
- ^ a b Fischel 2021, s. 332.
- ^ Fischel 2021, s. 333.
- ^ Fischel 2021, s. 338.
- ^ Fischel 2021, s. 339.
- ^ Fischel 2021, s. 341.
- ^ Fischel 2021, s. 342.
- ^ Fischel 2021, s. 343.
- ^ a b Fischel 2021, s. 344.
- ^ a b Fischel 2021, s. 331.