Riya Teze
 Gazetenin 26 Mart 1930 tarihli "yeni alfabe doğuda büyük bir inkılap" manşetiyle çıkan ilk sayısı | |
| Tür | İki haftalık siyasi gazete |
|---|---|
| İmtiyaz sahibi | Ermenistan SSC |
| Editör | Hraçya Koçar (1930) Cerdoyê Genco (1934) Mîroyê Esed (1955) Tital Muradov (1989) Emerîkê Serdar (1991) Grîşayê Memê (2006) Tîtalê Kerem (2010) |
| Yazı işleri müdürü | Harûtyûn Mkirtçyan (1930) |
| Kuruluş tarihi | 26 Mart 1930 |
| Siyasi görüşü | Komünizm |
| Dil | Kürtçe |
| Genel merkez | Erivan, Ermenistan SSC |
| Tiraj | 5.000 (1976)[1] |
Riya Teze veya kiril alfabesiyle Р’йа т'әзә (Türkçe: Yeni Yol), Mart 1930 tarihinde Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nde Ermenistan'daki Kürtler için Kürtçe dilinde yayımlanmaya başlayan gazete. Gazete Ermenistan Komünist Partisi'nin Kürtçe yayın organıydı.[2][3]
Riya Teze, latin alfabesi ile çıkarılan ilk Kürtçe gazete olma özelliği taşır. Bununla birlikte gazetede Ermenistan SSC hükûmetinin kararıyla Erebê Şemo ve İshak Marogulov tarafından hazırlanan[4][5][6] Şemo-Marogulov alfabesi kullanılmıştır.
Hakkında[değiştir | kaynağı değiştir]
İlk sayısı dört sayfalık olarak basılan gazete, iki haftada bir 600 kopya ile yayımlanmaktaydı. Kürtler arasında gazeteyi yönetip, çekip çevirecek kimse olmadığından, Kevork Paris, Hraçya Koçar ve Harûtyûn Mkirtçyan, dönemin Sovyet yönetimi tarafından gazetenin başına getirilir. Paris, Koçar ve Mıgırdıçyan Kürtçeyi anadilleri kadar iyi bilen ve bu dili ustalıkla kullanan Anadolu-Mezopotamya sürgünü üç Ermenidir. Bunların 4 Yıllık editörlüğünden sonra, gazetenin yönetimi Kürtlere devredilir.[7] 1934 yılı itibarıyla editörlüğü Cerdoyê Genco devralır. Gazete 1937 yılına kadar latin alfabesiyle yayımlanmaya devam etmiştir.[3][8][9] Riya Teze’nin basımından bir yıl sonra 1931'de, Kürt dili ve edebiyatı öğretmenleri yetiştirmek üzere Erivan'da "Trans Kafkasya Eğitim Akademisi" açılmıştır.[10] Sovyetler Birliği'ndeki Büyük Temizlik döneminden hemen önce, 1937 yılında Sovyetler Birliği Komünist Partisi Genel Sekreteri Josef Stalin önderliğindeki heyetin aldığı karar doğrultusunda yayını durduruldu. Ardından Stalin'in ölümünden iki yıl sonra 1955 yılında, daha sonra Ermenistan SSC Yüksek Sovyeti'nde 10. dönem Talin rayonu milletvekilliği de yapacak olan[11] Mîroyê Esed (Miro Asadoviç Mstoyan) editörlüğünde tekrar yayın hayatına başlamıştır.[3][12] Ancak 1941 yılında Ermenistan SSC'nin aldığı 909 sayılı kararla Şemo-Marogulov alfabesini iptal edip, Kiril alfabesini kullanma zorunluluğu getirir.[13] Dolayısıyla hem gazete hem de ülke içerisinde basılan bütün kitap ve ders materyalleri bu tarihten itibaren Heciyê Cindî'nin Kürtçeye uyarlamış olduğu kiril alfabesi ile yayınlanmak zorunda kaldı. Gazetenin 1976 yılında tiraji 5.000'i bulmuştu.[1] 1980'li yılarda haftalık tirajı yaklaşık 4.000 olan gazete Sovyetler Birliği'nde ve Avrupa'da yaşayan Kürtler tarafından da okunmaktaydı.[3] Özellikle Doğu Almanya ve İsveç'te de yayımlanmıştır.[14] Gazetenin editörlüğünü 1989 yılında Tîtalê Efo (Tital Muradov), 1991 yılında da Emerîkê Serdar (Amarik Davreşoviç Sardaryan) devralmıştır. Emerîkê Serdar'ın hastalığından dolayı 2006 yılında görevi bırakması üzerine yerini Grîşayê Memê aldı. Grîşayê Memê de ağır hastalığına rağmen “Riya Teze’nin kapısına kilit vuran adam” olarak anılmak istemediği için görevini ölümüne kadar sürdürdü. 11 Kasım 2010'de geçirdiği kalp krizi neticesinde vefat etmesiyle boşalan koltuğa alınan karar doğrultusunda Tîtalê Kerem geçti.[15] Günümüzde gazete sorumluluk Tîtalê Kerem, Rizganê Cango, Mirazê Cemal arasında paylaşılmıştır.[16]
Sovyetler Birliği'nin dağılmasından sonra gazete finansal sorunlar yaşadı ve devlet desteği kesildi. Buna karşın aylık 500 kopya yayınlayarak faaliyetlerini sürdürdü. Bu dönemde Paris Kürt Enstitüsü ve Brüksel Kürt Enstitüsü'nden ekonomik yardımlar aldı. 2000 yılında tekrar latin alfabesine dönen[3] gazete 2003 yılında ekonomik nedenlerle yayın hayatını sona erdirdi. Bu tarihe kadar gazete toplamda 4.800 sayısı yayımlanmıştır.[3] Lâkin gazete 2005 yılında Ukrayna, Kazakistan, Rusya ve diğer ülkelerde yaşayan bazı gönüllü Kürtler tarafından yapılan bağışlar sayesinde tekrar faaliyete geçirildi. Sovyet döneminde gazateye, bulundukları 14 katlı basın binasında, 11 odadan oluşan bir katın tamamı tahsis edilmişti. Fakat günümüzde aynı binada, 2 küçük odadan ibaret bir dairede gazeteyi okuyucuya ulaştırma gayreti verilmektedir. Devlet yardımı artık kesildiği için kira, su ve elektrik parası gibi giderler gönüllüler tarafından temin ediliyor. Sovyet döneminde yaklaşık 25 kişi gazetenin çeşitli birimlerinde çalışmaktaydı.
Yayın politikası[değiştir | kaynağı değiştir]
Gazete, çıktığı ilk dönemde Vladimir Lenin ve Ekim Devrimi ile ilgili makaleler yayımladı. Erebê Şemo'nun bu yıllarda çıkan "Emrê Lenîn" (Lenin'in Yaşamı) ve "Terîqa Rêvolûsîya Oktyabrê" (Ekim Devrimi Tarihi) makaleleri buna örnek teşkil eder.[17]
Gazete Kürtlerin yaşamı ve kültürlerine dair konuların yanı sıra kolektivizasyon politikaları, sanayileşme, kültürel devrim gibi konuları ele almıştır. Bununla birlikte Sovyetler Birliği'nin iç ve dış politikalarına dair yazılar yayımlanmış; Kürt, Rus ve Ermeni işçiler arasındaki dostluğunu ve ortak vatana dair sosyalist vatanseverlik konularını işlemiştir. Kürt dili ve edebiyatının gelişmesinde rol oynamıştır. Ayrıca Kürtlerin geçmişten gelen eski geleneklerinin ortadan kaldırılmasını teşvik edici yayınlar yapmıştır.[18]
Ödülleri[değiştir | kaynağı değiştir]
- Onur Rozeti Nişanı - 1980
Konuyla ilgili yayınlar[değiştir | kaynağı değiştir]
- Stalin ve Kürtler - Hüseyin Can, Ceylan Yayınları, İstanbul, 2017, ISBN 9789752416079
Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ a b Gérard Chaliand; Abdul Rahman Ghassemlou (1993). A People without a country: the Kurds and Kurdistan 20 Aralık 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce), Zed Press. s. 208, Erişim tarihi: 8 Aralık 2016, ISBN 978-1-85649-193-8.
- ^ Louis Cheikho (1964). al-Mashriq: majallah Kāthūlīkīyah sharqīyah tabḥathu fī al-ʻilm wa-al-adab wa-al-fann 20 Aralık 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Jāmiʻat al-Qadīs Yūsuf. s. 531, Erişim tarihi: 8 Aralık 2016.
- ^ a b c d e f Can Polat Yerevan. Kurdish newspaper ends publication after 73 years (İngilizce), 24 Haziran 2003, Erişim tarihi: 8 Aralık 2016.
- ^ Têmûrê Xelîl. Elfabeya pêşin, romana pêşin û romannivîsê pêşin 21 Aralık 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Kürtçe) 26 Mayıs 2009, Erişim tarihi: 8 Aralık 2016.
- ^ Marogulov u Ə. Ş. (1929). Xө-xө hinbuna xөndьna nvisara kyrmançi, Nəşre dəwləţe Şewre Ərmənistane, Revan.
- ^ Celile Celil. Kürt Halk Tarihinden 13 İlginç Yaprak 20 Aralık 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., 2008, Erişim tarihi: 8 Aralık 2016, ISBN 9756106785
- ^ "Mêdyaya kurd a li Ermenîstanê, Salihê Kevirbirî". 23 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ocak 2017.
- ^ Nic Vanderscheuren. Kurdish Institute at Brussels 20 Aralık 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., 2004, Kruitvat Kaukasus, EPO, s. 129, Erişim tarihi: 8 Aralık 2016, ISBN 978-90-6445-370-0.
- ^ Salih Kevirbiri. Bugün; 'Kürt Gazetecilik Günü' 20 Aralık 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Evrensel, 21 Nisan 2004, Erişim tarihi: 8 Aralık 2016.
- ^ Bekir Can Başeğmez. Sovyetler Birliği’ndeki Ulusal Kürt Edebiyatı 20 Aralık 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., soL, 30 Mayıs 2015, Erişim tarihi: 8 Aralık 2016.
- ^ "Депутаты Верховного Совета Армянской ССР X созыва (1980 - 1985) - Ermenistan SSC Yüksek Sovyeti 10. Dönem milletvekilleri (1980 - 1985)". 13 Mayıs 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ocak 2017.
- ^ Edward Gulbekian. Armenian press directory 20 Aralık 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce), HARQ, 1971, s. 38, Erişim tarihi: 8 Aralık 2016.
- ^ "Kürt diyarının Bilinmeyen Saklı Tarihi". 31 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ocak 2017.
- ^ Martin van Bruinessen, The Impact of the Dissolution of the Soviet Union on the Kurds 9 Ekim 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce), Ekim 1995, Erişim tarihi: 8 Aralık 2016.
- ^ "Bi rêzdar Tîtalê Kerem, edîtor û redaktorê rojanama „RYA TEZE" ra hevpeyvîneke zindî!". 31 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ocak 2017.
- ^ "Rya Teze, hejmara Tîrmeh 2011 derket". 10 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ocak 2017.
- ^ Afirenderê Yekem Romana Kurdî: Şivanê Kurd Erebê Shemo 20 Aralık 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Erişim tarihi: 8 Aralık 2016.
- ^ Ermeni Sovyet Ansiklopedisi 20 Aralık 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Ermenice), vol. 9, s. 679, Erişim tarihi: 8 Aralık 2016.