Ortak varlıkların trajedisi
Ortak varlıkların trajedisi veya ortak malların trajedisi, herkesin ortak bir kaynağı kullandığı bir durumda, kendi çıkarları doğrultusunda bağımsız hareket eden bireysel kullanıcıların, toplu eylemleri yoluyla, paylaşılan kaynağı tüketerek veya bozarak tüm kullanıcıların ortak yararına aykırı davranmasıdır. Kavramın kaynağı, Büyük Britanya ve İrlanda'daki ortak arazi üzerindeki düzensiz otlatmanın etkilerinin varsayımsal bir örneğini kullanan İngiliz iktisatçı William Forster Lloyd tarafından 1833'te yazılan bir denemedendir.[1] Bu kavram, Garrett Hardin tarafından, yüzyıl'dan fazla süre sonra, 1968'de yazılan bir makalenin ardından yaygın olarak "ortak varlıkların trajedisi" olarak tanındı.[2] Modern bir ekonomik bağlamda, "ortak varlıklar", atmosfer, okyanuslar, nehirler, okyanus balık stokları ve hatta bir ofis buzdolabı gibi paylaşılan ve düzenlenmemiş herhangi bir kaynak anlamına gelir.
Hardin ortak malların kullanımındaki en büyük problemi insanların her zaman diğer insanlara veya canlılara üstünlük kurma isteğine bağlamıştır.[3] Hardin ortak malların trajedisi, basit ve etkili bir örnekle anlatmıştır. Örnekte, otlaklardan ve bu otlaklardan yararlanan çobanlardan bahsedilmektedir. Çobanlar, sahip oldukları hayvanları bir merada otlatmaktadır. Bu olayda, her bir hayvan arazi için eksi değer, çoban için ise artı değer olarak kabul edilmektedir. Devam eden süreçte her çobanın ekstra kazanç için hayvanlarını çoğaltmak isteyeceği anlatılmaktadır. Olayların varacağı nokta çobanların ellerindeki hayvanlar ile mevcut otlağın kapasitesinin eşitleneceği ve daha sonra çobanların kazanç için hayvanlarını çoğaltmaya devam edecekleridir. Böylece otlak işlevlerini yerine getiremediği noktada yani otlağın kendini yenileyemediğinde hayvan yetiştirilmesinin sonu gelecek ve bütün sistemin sonun geleceği ileri sürülmüştür.[3]
Terim aynı zamanda çevre biliminde de kullanılmaktadır. "Ortak varlıkların trajedisi", genellikle sürdürülebilir kalkınma, ekonomik büyüme ve çevreyi korumanın birbirine bağlanması ve küresel ısınma tartışmalarıyla bağlantılı olarak bahsedilir. Aynı zamanda ekonomi, evrimsel psikoloji, antropoloji, oyun teorisi, siyaset, vergilendirme ve sosyoloji alanlarındaki davranışları analiz etmek için de kullanılmıştır.
Ortak kaynak sistemlerinin aşırı kullanım (aşırı avlanma gibi) nedeniyle çöktüğü bilinmesine rağmen, ortak bir kaynağa erişimi olan bir topluluğun üyelerinin bu kaynakları çökmeye izin vermeyerek, ihtiyatlı bir şekilde kullanmak için işbirliği veya düzenleme yaptığı birçok örnek mevcuttu ve hala mevcuttur.[4][5] Elinor Ostrom, yerel toplulukların bunu yukarıdan aşağıya düzenlemeler ya da özelleştirme olmadan nasıl yapabildiklerine dair örnekleri içeren Governing the Commons kitabında tam olarak bu kavramı sergilediği için 2009 Nobel Ekonomi Ödülü'nü aldı.[6]
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ Lloyd, William Forster (1833). Two Lectures on the Checks to Population . England: Oxford University. JSTOR 1972412. OL 23458465M – via Wikisource.
- ^ Hardin 1968
- ^ a b "Arşivlenmiş kopya". 25 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Eylül 2020.
- ^ "Common Property Resource Management in South Indian Villages" (PDF). Proceedings of the Conference on Common Property Resource Management, April 21-26, 1985 (İngilizce). Washington, DC: National Academy Press. 1986. ss. 231ff. ISBN 9780309042581. OCLC 16727857. 30 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Eylül 2020.
- ^ Cox (1985). "No Tragedy on the Commons" (PDF). Environmental Ethics. 7 (1): 49-61. doi:10.5840/enviroethics1985716. 24 Nisan 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Eylül 2020.
- ^ "Elinor Ostrom - Facts". www.nobelprize.org. 24 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ağustos 2018.