Nizârî Kuhistanî

Hakīm Sa'd-al-Dīn ibn Shams-ed-Dīn Nizārī Bīrjandī Quhistānī (Farsça: حکیم سعدالدین بن شمس‌الدین نزاری بیرجندی قهستانی), ya da sadece Nizari Ghohestani (ö. 1320 MS), İmam Şemseddin (Nizari) Muhammed zamanında yaşamış 13. yüzyıl Nizari İsmaili yazar ve şairidir. Nizari, Alamut devletinin teslim olmasından yaklaşık on yıl sonra toprak sahibi bir ailenin çocuğu olarak Bircend kasabasından doğmuştur. Nizari, bu dönemde eserleri günümüze ulaşan tek İsmaili şairidir. Nizârî Kuhistanî'nin çalışmalarından, İranlı Khwāja Muḥammad Riḍā b. gibi daha sonraki birçok İsmaili yazar tarafından alıntı yapılmıştır. Sultan Hüseyin, Hayrkhvah-i Harati olarak da bilinir.^[1]

Hayatı

Nizârî, ilköğrenimini Bircend ve Kayin'de tamamlamış ve Arap ve Fars edebiyatı ile felsefesinde uzmanlaşmıştır. Memleketinde aldığı eğitimden çok farklı olduğu için bir medrese öğrenimi görmüştür. Bir süre, Herat'ta Şemseddin Kert olarak bilinen Malik Şemseddin Muhammed bin Ebû Bekir'in (ö. 1285) sarayındaki tek İsmaili görevlilerinden biri olarak görev yapmıştır. Saraya hizmet etmek Nizârî için hem kıymetli hem de riskli bir görevdi. Nizârî bu görevi sırasında Horasan, Rey, Sistan ve Kuhistan'ı gezmiş ve sonunda İmam Rükneddin Hûrsah'ın halefi olan ve kendisini Şah Şems olarak tanıtan kişiyle görüşmüştür. Ancak yakın bir dostunun idama mahkûm edilmesi üzerine Nizârî suskunluğunu koruyamamış ve mahkemeye karşı çıktıktan sonra görevinden alınmıştır. Nizârî, İmam Şemseddin Muhammed'in ölümünden yaklaşık on yıl sonra, 1320 yılında ölmüştür.

Nizârî Kuhistanî'nin mahlası olan “Nizârî”, alimler arasında tartışma konusu olmuştur. Mirkhwand, Khvandamir ve Devletşah gibi bazı tarihçiler, bu lakabın Nizârî'nin İsmaili İmam Nizar'a bağlılığını ima ettiğini ileri sürmüşlerdir. Nizârî'nin mahlası için ortaya atılan ikinci teori, onun zayıf (nizār) yapılı olduğudur; ancak bu iddia, önde gelen Fars tarihi bilgini E. G. Browne tarafından reddedilmiştir. Ancak Nizârî'nin bir İmam Nizar'a biat ettiği teorisi bile böyle bir şahsiyetin kimliği konusunda soru işaretleri doğurmaktadır. Dolayısıyla ismin Nizârî'nin, İsmaili inancının Nizari kolunun taraftarı olduğunu belirten ilk İmam Nizar, yani Nizar b. el-Mustansirbillah'a mı, yoksa hem İmam Nizar hem de İmam Kasımşah olarak bilinen İmam Şemseddin Muhammed'in halefi olan Nizar b. el-Mustansirbillah'a mı biat ettiğini belirsizdir. Shafique Virani ise, Farsça konuşulan topraklarda Mustaʽli İsmaililerin bulunmadığını ve dolayısıyla şairin bölgede neredeyse hiç bilinmeyen bir koldan kendini ayırmasının pek olası olmadığını belirtmektedir. Üstelik, kişinin kendisini bu şekilde tanımlaması, bölgeye yönelik Moğol saldırısının ardından alınan tamamen tehlikeli bir karar olan, dini inançlarına dikkat çekecektir.^[2]

Çalışmaları

Nizari Kuhistani, çok sayıda şiirsel esere imza atmış ve bu eserleriyle Fars edebiyatının önemli şahsiyetleri arasında yer almıştır. Biyografi yazarı Emin Ahmed Razi, 1594 yılında Nizari'nin tarihteki yerinin, İsmaili inancına olan dini bağlılığından etkilenmediğini belirtmiştir. Benzer şekilde, E. G. Browne, ünlü Fars Edebiyat Tarihi'nde Nizârî'nin şiirsel ustalığını, övgüye değer Nâsır-ı Hüsrev'in şiirsel ustalığına benzetir. Şiirlerinin bir kısmı, İsmaililerin anonim eseri olan “ Risāle-yi Ṣirāṭu’l-Müstakīm ” gibi diğer eserlerinde muhafaza edilmektedir. Nizârî'nin bilinen günümüze ulaşan eserlerinin listesi şöyledir:

Divan

Divan (Farsça: دیوان) Nizârî Kuhistanî'nin belki de en büyük yazılı eseridir. Bu omnibus, da'vanın işleyişine dair ayrıntıları içermekte ve çeşitli bölgelerin, muhtemelen hiyerarşinin himayesi altında İsmaililerin bulunduğu bölgelerin adlarını vermektedir.

Sefernâme

Bu şiirsel seyahatnamede Nizârî, 1280 yılında gerçekleştirdiği yolculuğu ve Nadia E. Jamal'a göre Ermenistan, Arran, Azerbaycan ve Gürcistan'ın önde gelen İsmaili şahsiyetleri olabilecek kişilerle karşılaşmalarını anlatıyor.^[3] Nizârî'nin bu eserinde İmam Rükneddin Hârisah'ın halefi İmam Şah Şems'le görüşmesine işaret ettiği görülmektedir.

Münâzara-yı Şab ve Rûz

Münâzara (Farsça: مناظره شب و روز) Nizârî Kuhistanî'nin şiiri, geceyle sembolize edilen zahiri İslam ile gündüzle sembolize edilen batıni gelenekler arasındaki tartışmayı anlatır. Bu kısa mecaz şiiri mesnevi tarzında yazılmıştır.

Ezher ve Mazhar

Bu destansı şiir, İsmaili inancını savunan bir eser olup, Nizârî kökenli bir Rus bilgin olan Bayburdi tarafından, Nizârî ideallerini temsil ettiği şeklinde tanımlanmaktadır. Bu şiirin kahramanı Mazhar, batıni İslam'ın savunucusu ve İsmaili inancını temsil eden, zahiri inancı temsil eden Halil'e karşı mücadele eden kişidir.

Kaynakça

^ Virani, Shafique. "Khayrkhvāh-i Harātī". Encyclopaedia of Islam. doi:10.1163/1573-3912_ei3_COM_35517. 19 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Nisan 2025.
^ Virani, Shafique N. The Ismailis in the Middle Ages: A History of Survival, A Search for Salvation (New York: Oxford University Press), 2007, pp. 82–83.
^ Virani, Shafique N. The Ismailis in the Middle Ages: A History of Survival, A Search for Salvation (New York: Oxford University Press), 2007, p. 64.

[1] Virani, Shafique. "Khayrkhvāh-i Harātī". Encyclopaedia of Islam. doi:10.1163/1573-3912_ei3_COM_35517. 19 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Nisan 2025.

[2] Virani, Shafique N. The Ismailis in the Middle Ages: A History of Survival, A Search for Salvation (New York: Oxford University Press), 2007, pp. 82–83.

[3] Virani, Shafique N. The Ismailis in the Middle Ages: A History of Survival, A Search for Salvation (New York: Oxford University Press), 2007, p. 64.

[1]

[2]

[3]