Mundell-Flemming Modeli

Mundell-Fleming Modeli (aynı zamanda IS-LM-BP Modeli olarak da bilinir), makroekonomide kısa dönemde küçük bir açık ekonomide para ve maliye politikalarının milli gelir ve döviz kuru üzerindeki etkilerini analiz etmek için kullanılan bir ekonomik modeldir. Model, Robert Mundell ve Marcus Fleming tarafından 1960'lı yılların başlarında birbirinden bağımsız olarak geliştirilmiştir. IS-LM Modelinin açık ekonomi versiyonu olarak kabul edilir.

Modelin temel varsayımlarından biri, ekonominin küçük açık ekonomi olmasıdır; yani, yurtiçi faiz oranlarının dünya faiz oranlarından önemli ölçüde sapamayacağı ve ülke ekonomisinin dünya ekonomisi üzerindeki etkisinin ihmal edilebilir düzeyde olduğu kabul edilir. Ayrıca, kısa dönem analizi yapıldığı için fiyatlar genel düzeyinin sabit olduğu varsayılır (yapışkan fiyatlar).

Tarihçe

Robert Mundell, 1963 yılında "Capital Mobility and Stabilization Policy under Fixed and Flexible Exchange Rates" (Kanada Ekonomi Dergisi) adlı makalesinde modeli sunmuştur. Marcus Fleming ise 1962 yılında "Domestic Financial Policies under Fixed and under Floating Exchange Rates" (IMF Staff Papers) adlı çalışmasında benzer bir çerçeve geliştirmiştir. Her iki ekonomist de Keynesyen IS-LM modelini açık ekonomilere uyarlayarak, özellikle sermaye hareketliliğinin politika etkinliği üzerindeki rolünü vurgulamışlardır. Mundell, bu ve diğer uluslararası para sistemi üzerine yaptığı çalışmalar nedeniyle 1999 yılında Nobel Ekonomi Ödülü'ne layık görülmüştür.

Modelin Temel Varsayımları

Mundell-Fleming modelinin temel varsayımları şunlardır:

Küçük Açık Ekonomi: Ülke ekonomisi, dünya faiz oranını (r*) etkileyemeyecek kadar küçüktür. Dolayısıyla, sermaye hareketliliği tam ise, yurtiçi faiz oranı (r) dünya faiz oranına (r*) eşitlenir (r = r*).
Sabit Fiyatlar: Kısa dönem analizi yapıldığı için fiyatlar genel düzeyinin (P) sabit olduğu varsayılır. Bu, enflasyonun olmadığı veya ihmal edilebilir düzeyde olduğu anlamına gelir.
IS-LM Çerçevesi: Model, mal piyasası dengesini (IS eğrisi) ve para piyasası dengesini (LM eğrisi) içerir.
BP Eğrisi (Ödemeler Dengesi): Model, ödemeler dengesi (BP) eğrisini içerir. BP eğrisi, ödemeler dengesinin sıfır olduğu faiz oranı ve gelir düzeyi bileşimlerini gösterir.
Sermaye Hareketliliği: Sermaye hareketliliğinin derecesi (tam, kısmi veya sıfır) modelin sonuçlarını önemli ölçüde etkiler. Genellikle tam sermaye hareketliliği varsayımı altında analiz yapılır.

Modelin İşleyişi

Model, üç temel eğri üzerinden işler:

IS Eğrisi (Mal Piyasası Dengesi)

IS eğrisi, mal ve hizmet piyasasında dengeyi sağlayan faiz oranı (r) ve gelir (Y) bileşimlerini gösterir. Açık ekonomide IS denklemi şu şekilde ifade edilebilir: $Y=C(Y-T)+I(r)+G+NX(e)$ Burada:

$Y$ : Milli gelir
$C$ : Tüketim harcamaları (dispozabl gelirin $Y-T$ bir fonksiyonu)
$I$ : Yatırım harcamaları (faiz oranının $r$ bir fonksiyonu)
$G$ : Kamu harcamaları
$T$ : Vergiler
$NX$ : Net ihracat (reel döviz kurunun $e$ bir fonksiyonu)

IS eğrisi, faiz oranı ile gelir arasında negatif bir ilişki gösterir. Faiz oranı düştükçe yatırımlar artar, bu da toplam talebi ve dolayısıyla milli geliri artırır.

LM Eğrisi (Para Piyasası Dengesi)

LM eğrisi, para piyasasında dengeyi sağlayan faiz oranı (r) ve gelir (Y) bileşimlerini gösterir. Para piyasası denge koşulu: $M/P=L(r,Y)$ Burada:

$M$ : Para arzı
$P$ : Fiyatlar genel düzeyi (sabit varsayılır)
$L$ : Reel para talebi (faiz oranının $r$ ve gelirin $Y$ bir fonksiyonu)

LM eğrisi, faiz oranı ile gelir arasında pozitif bir ilişki gösterir. Gelir arttıkça işlem amaçlı para talebi artar; para arzı sabitken dengeyi sağlamak için faiz oranının yükselmesi gerekir.

BP Eğrisi (Ödemeler Dengesi)

BP eğrisi, ödemeler dengesinin (cari işlemler hesabı + sermaye hesabı) sıfır olduğu faiz oranı (r) ve gelir (Y) bileşimlerini gösterir. $BP=NX(e,Y)+CF(r-r*)$ Burada:

$NX$ : Net ihracat (reel döviz kuru $e$ ve gelir $Y$ 'nin fonksiyonu; gelir arttıkça ithalat artar, NX azalır)
$CF$ : Net sermaye girişi (yurtiçi faiz oranı $r$ ile dünya faiz oranı $r*$ arasındaki farkın bir fonksiyonu)

BP eğrisinin eğimi, sermaye hareketliliğinin derecesine bağlıdır:

Tam Sermaye Hareketliliği: Sermaye uluslararası düzeyde serbestçe hareket edebilir. Bu durumda, yurtiçi faiz oranı (r) dünya faiz oranına (r*) eşit olmak zorundadır. BP eğrisi, r = r* düzeyinde yatay eksene paralel olur. Modelin standart analizleri genellikle bu varsayım altında yapılır.
Kısmi Sermaye Hareketliliği: Sermaye hareketleri üzerinde bazı kısıtlamalar vardır. BP eğrisi pozitif eğimli olur.
Sermaye Hareketliliğinin Olmaması: Sermaye hareketleri tamamen engellenmiştir. BP eğrisi dikey olur (sermaye hesabı sıfır, ödemeler dengesi sadece cari hesaba bağlıdır).

Farklı Döviz Kuru Rejimleri ve Sermaye Hareketliliği Altında Politika Etkinliği

Mundell-Fleming modelinin en önemli katkısı, farklı döviz kuru rejimleri (sabit ve esnek) ve farklı sermaye hareketliliği koşulları altında para ve maliye politikalarının etkinliğini karşılaştırmasıdır. Aşağıda tam sermaye hareketliliği varsayımı altındaki sonuçlar özetlenmiştir.

1. Esnek (Dalgalı) Döviz Kuru Rejimi

Bu rejimde merkez bankası döviz kuruna müdahale etmez, kur piyasada arz ve talebe göre belirlenir.

Genişletici Maliye Politikası (Örn: Kamu harcamalarının artırılması):

   1.  Kamu harcamaları (G) artar, IS eğrisi sağa kayar (IS₁ → IS₂).
   2.  Gelir (Y) ve faiz oranı (r) artma eğilimi gösterir.
   3.  Yurtiçi faiz oranı (r), dünya faiz oranının (r*) üzerine çıkar (r > r*).
   4.  Bu durum ülkeye sermaye girişini teşvik eder.
   5.  Sermaye girişi, yerli paranın değerlenmesine (döviz kurunun düşmesine) neden olur.
   6.  Yerli paranın değerlenmesi, ihracatı azaltır ve ithalatı artırır (net ihracat NX azalır).
   7.  Net ihracattaki azalma, IS eğrisini sola, başlangıç noktasına geri kaydırır (IS₂ → IS₁).
   Sonuç: Esnek döviz kuru ve tam sermaye hareketliliği altında maliye politikası milli gelir üzerinde etkisizdir. Sadece döviz kurunu değiştirir ve net ihracatı dışlar (crowding out).

Genişletici Para Politikası (Örn: Para arzının artırılması):

   1.  Para arzı (M) artar, LM eğrisi sağa kayar (LM₁ → LM₂).
   2.  Faiz oranı (r) düşme eğilimi gösterir, gelir (Y) artma eğilimi gösterir.
   3.  Yurtiçi faiz oranı (r), dünya faiz oranının (r*) altına düşer (r < r*).
   4.  Bu durum ülkeden sermaye çıkışını teşvik eder.
   5.  Sermaye çıkışı, yerli paranın değer kaybetmesine (döviz kurunun yükselmesine) neden olur.
   6.  Yerli paranın değer kaybetmesi, ihracatı artırır ve ithalatı azaltır (net ihracat NX artar).
   7.  Net ihracattaki artış, IS eğrisini sağa kaydırır (IS₁ → IS₂). Yeni denge daha yüksek bir gelir düzeyinde oluşur.
   Sonuç: Esnek döviz kuru ve tam sermaye hareketliliği altında para politikası milli gelir üzerinde çok etkilidir.

2. Sabit Döviz Kuru Rejimi

Bu rejimde merkez bankası, döviz kurunu belirli bir seviyede tutmak için döviz piyasasına müdahale eder (döviz alır veya satar). Bu müdahaleler para arzını etkiler.

Genişletici Maliye Politikası (Örn: Kamu harcamalarının artırılması):

   1.  Kamu harcamaları (G) artar, IS eğrisi sağa kayar (IS₁ → IS₂).
   2.  Gelir (Y) ve faiz oranı (r) artma eğilimi gösterir.
   3.  Yurtiçi faiz oranı (r), dünya faiz oranının (r*) üzerine çıkar (r > r*).
   4.  Bu durum ülkeye sermaye girişini teşvik eder.
   5.  Sermaye girişi, yerli paranın değerlenmesi yönünde baskı oluşturur.
   6.  Merkez bankası, döviz kurunu sabit tutmak için piyasadan döviz satın alır ve karşılığında yerli para sürer. Bu, para arzını (M) artırır.
   7.  Para arzının artması, LM eğrisini sağa kaydırır (LM₁ → LM₂), faiz oranı tekrar r* seviyesine düşene kadar. Yeni denge daha yüksek bir gelir düzeyinde oluşur.
   Sonuç: Sabit döviz kuru ve tam sermaye hareketliliği altında maliye politikası milli gelir üzerinde çok etkilidir.

Genişletici Para Politikası (Örn: Para arzının artırılması):

   1.  Merkez bankası para arzını (M) artırmaya çalışır, LM eğrisi sağa kayar (LM₁ → LM₂).
   2.  Faiz oranı (r) düşme eğilimi gösterir, gelir (Y) artma eğilimi gösterir.
   3.  Yurtiçi faiz oranı (r), dünya faiz oranının (r*) altına düşer (r < r*).
   4.  Bu durum ülkeden sermaye çıkışını teşvik eder.
   5.  Sermaye çıkışı, yerli paranın değer kaybetmesi yönünde baskı oluşturur.
   6.  Merkez bankası, döviz kurunu sabit tutmak için piyasaya döviz satar ve karşılığında yerli para çeker. Bu, para arzını (M) azaltır.
   7.  Para arzının azalması, LM eğrisini sola, başlangıç noktasına geri kaydırır (LM₂ → LM₁).
   Sonuç: Sabit döviz kuru ve tam sermaye hareketliliği altında para politikası milli gelir üzerinde etkisizdir. Merkez bankası para arzını bağımsız olarak kontrol edemez.

Politika Etkinliği Özeti (Tam Sermaye Hareketliliği Altında)

Mundell-Fleming Modelinde Politika Etkinliği
Döviz Kuru Rejimi	Maliye Politikası	Para Politikası
Esnek Döviz Kuru	Etkisiz	Çok Etkili
Sabit Döviz Kuru	Çok Etkili	Etkisiz

Modelin Sınırlılıkları ve Eleştiriler

Mundell-Fleming modeli, uluslararası makroekonomik analizler için önemli bir çerçeve sunsa da bazı sınırlılıklara ve eleştirilere sahiptir:

Fiyatların Sabit Olması Varsayımı: Model, kısa dönem analizi yaptığı için fiyatların sabit olduğunu varsayar. Uzun dönemde fiyatlar esnektir ve bu durum modelin sonuçlarını değiştirebilir. Enflasyonist baskıları ve beklentileri ihmal eder.
Küçük Açık Ekonomi Varsayımı: Model, ülkenin dünya faiz oranlarını veya dünya gelir düzeyini etkileyemeyeceğini varsayar. ABD gibi büyük ekonomiler için bu varsayım geçerli olmayabilir.
Statik Beklentiler: Model genellikle statik veya uyarlayıcı beklentileri varsayar, rasyonel beklentileri tam olarak içermez.
Sermaye Hareketliliği: Tam sermaye hareketliliği varsayımı her zaman gerçekçi olmayabilir. Sermaye kontrolleri, risk primleri veya işlem maliyetleri sermaye hareketliliğini sınırlayabilir. Kısmi sermaye hareketliliği durumunda BP eğrisi pozitif eğimli olur ve politika sonuçları değişir.
Risk Primi: Model, genellikle yurtiçi ve yabancı varlıkların mükemmel ikame olduğunu, dolayısıyla bir risk primi olmadığını varsayar. Gerçekte, yatırımcılar ülke riski nedeniyle bir prim talep edebilir (r = r* + θ, θ = risk primi).
Net İhracatın Sadece Döviz Kuruna Bağlı Olması: Model, net ihracatı basitleştirilmiş bir şekilde ele alır. Ticaret hadleri, korumacılık politikaları gibi diğer faktörler de net ihracatı etkileyebilir.

Sonuç ve Önemi

Mundell-Fleming modeli, açık bir ekonomide maliye ve para politikalarının etkinliğini anlamak için temel bir analitik araç olmaya devam etmektedir. Özellikle döviz kuru rejiminin ve sermaye hareketliliği derecesinin politika sonuçları üzerindeki kritik rolünü vurgulaması açısından önemlidir. Model, imkânsız üçleme (veya trilemma) kavramının da temelini oluşturur: bir ülke aynı anda sabit döviz kuru, serbest sermaye hareketliliği ve bağımsız bir para politikasına sahip olamaz; bunlardan sadece ikisini seçebilir.

Günümüzde, küreselleşmenin artması ve sermaye hareketliliğinin yoğunlaşmasıyla birlikte, modelin öngörüleri politika yapıcılar için önemli çıkarımlar sunmaktadır.

Ayrıca Bakınız

Kaynakça

Mundell, R. A. (1963). "Capital mobility and stabilization policy under fixed and flexible exchange rates". Canadian Journal of Economics and Political Science/Revue canadienne de economiques et science politique, 29(4), 475-485.
Fleming, J. M. (1962). "Domestic financial policies under fixed and under floating exchange rates". IMF Staff Papers, 9(3), 369-380.
Mankiw, N. G. (2019). Macroeconomics (10th ed.). Worth Publishers. (Özellikle açık ekonomi bölümleri)
Blanchard, O. (2017). Macroeconomics (7th ed.). Pearson.

Dış Bağlantılar

[Nobelprize.org: Robert A. Mundell - Prize Lecture](https://www.nobelprize.org/prizes/economic-sciences/1999/mundell/lecture/)
[IMF Staff Papers Arşivi](https://www.elibrary.imf.org/ ehemaligejournal/IMFSTAFFPAPERS) (Fleming'in makalesine erişim için)