Molla Halil Siirdî

Molla Halil Siirdî
Doğum	Halil b. Molla Hüseyin b. Molla Hâlid es-Si’irdî el-Kurdî el-Ömerî 1751 Bitlis, Hizan
Ölüm	1843 (91-92 yaşlarında) Siirt
Milliyet	Kürt
Din	İslam
Kariyeri
Dalı	Kürt Edebiyatı,İslam edebiyatı
Etkilendikleri	Erzurumlu İbrahim Hakkı
Etkiledikleri	Şeyh Mahmud Zokaydî

Molla Halil Siirdî ya da Molla Halil el-İsʽirdî (1751 Bitlis, Hizan – 1843 Siirt) Kürt, alim ve yazar.Tam adı Molla Halil b. Molla Hüseyin b. Molla Hâlid es-Si’irdî olan Molla Halil aslen Bitlis’in Hizan ilçesine bağlı Külpik (Süttaşı) köyünde doğmuştur. 18.yüzyılın son çeyreğiyle 19. yüzyılın ilk yarısında yaşamış son dönem Osmanlı âlimlerinden biridir. Siirt’te yaşamış ve pek çok öğrenci yetiştirerek değerli eserler kaleme almıştır. Dolayısıyla kaynaklarda nisbesi genellikle “es-Siirdî” olarak geçerken, bazı eserlerde “el-İsʽirdî” şeklinde de yer almaktadır. Molla Halil, günümüz Kürt medreselerindeki icazet silsilelerinde adı geçen ve birçok âlimin hocası olarak kabul edilen önemli bir ilim adamıdır. Onun ilmî mirası, hâlâ medrese geleneğinde etkisini sürdürmekte, yetiştirdiği talebeler aracılığıyla nesilden nesile aktarılmaktadır. İslami ilimlerin hemen her alanında eserler kaleme almış olup, özellikle kıraat ve tecvid sahasında önemli çalışmalar yapmıştır. Onun bu alandaki eserleri, geleneksel medrese müfredatında yer alarak hâlâ ders kitabı olarak okutulmaktadır. Bu yönüyle Molla Halil, sadece yaşadığı dönemde değil, sonraki yüzyıllarda da ilmi etkisini sürdüren bir âlim olarak kabul edilmektedir. Molla Halil, kırâat ilmiyle yakından ilgilenmiş, 1110 beyitten oluşan manzum bir eser yazmış ve bunu bizzat kendisi şerh etmiştir. Ayrıca, diğer çalışmalarında da kırâat konusuna yer vererek ilme katkıda bulunmuştur.Ayrıca derin bir ilmi ve tasavvufi birikime sahip olup, Kürt medrese sistemine kalıcı katkılar sunmuştur. İslami ilimlerin birçok alanında kırkı aşkın eser kaleme almış, yetiştirdiği talebeler ve ilmi mirasıyla bölgenin en büyük ilim otoritelerinden biri olmuştur.

Hayatı

Molla Halil b. Molla Hüseyin b. Molla Hâlid es-Siirdî el-Hizanî, ilmi çalışmalarının büyük kısmını Siirt’te sürdürdüğünden “es-Si‘irdî” olarak tanınmıştır. Doğduğu yer ve yaşadığı bölgelere bağlı olarak “el-Hizânî” ve “el-Gulpikî” künyeleriyle de anılmıştır. Kürt bir âlim olması nedeniyle “el-Kurdî”, Şâfiî mezhebine mensubiyeti dolayısıyla “eş-Şâfiî” ve soyunun ikinci İslam Halifesi Ömer’e dayandığına inanıldığı için “el-Ömerî” nisbesiyle de bilinmektedir. Soyu, dedesi Molla Hâlid el-Külâtî aracılığıyla, Diyarbakır-Mardin hattındaki meşhur ziyaretgâhlardan Şeyh Musa ez-Zûlî’ye ve oradan ikinci İslam Halifesi Ömer’e dayandırılmaktadır. Molla Halil’in doğum ve vefat tarihleri konusunda farklı görüşler bulunmaktadır. Bazı kaynaklar doğumunu hicri 1167, vefatını ise hicri 1259 (Miladi;1753-1754 / 1843) olarak belirtmektedir. Ancak yapılan araştırmalar, bu tarihlere dair bilgilerin genellikle dönemin araştırmacılarının birbirinden alıntı yapması sonucu şekillendiğini göstermektedir. Dolayısıyla, kesin tarih konusunda tam bir mutabakat bulunmamaktadır. Molla Halil’in doğum tarihiyle ilgili farklı görüşler bulunsa da torunlarından Şeyh Abdulkahhâr ez-Zokaydî (ö. 1906), onun 1164/1751 yılında doğduğunu belirtmektedir. Torununun aktardığı bu bilgi, en eski ve güvenilir kaynaklardan biri kabul edildiğinden, Molla Halil’in doğum yılı olarak 1751 tarihi olarak kabul görmüştür. Bitlis’in Hizan ilçesine bağlı Külpik (Süttaşı) köyünde dünyaya gelmiştir. İlk dini eğitimini, Şâfiî mezhebine mensup ve ilmiyle tanınan babası Hüseyin b. Hâlid’den almıştır. Rivayete göre, çocukluk yıllarında Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın duasına mazhar olmuştur.

Eğitim hayatını Doğu Anadolu’daki çeşitli medreselerde sürdüren Molla Halil, Hüseyin el-Karasevî, Yahyâ el-Mervezî ve İmâdiye müftüsü Molla Mahmud gibi âlimlerden icazet almıştır. 19. yüzyılın başlarında Hizan’daki Meydan Medresesi’nde müderrislik yapmış, on yıl boyunca burada ders verdikten sonra babasının isteği üzerine Siirt’e yerleşmiştir. Fahriye Medresesi’nde otuz yıl boyunca hocalık yapmış, ders kitapları telif etmiş ve kendi oğulları Mahmud, Abdullah ve Mustafa’nın da aralarında bulunduğu birçok âlim yetiştirmiştir.

Tasavvufa ilgi duyan Molla Halil, Kādirî tarikatına mensup Seyyid Ahmed er-Reşîdî’ye intisap etmiş, ancak zamanının büyük kısmını ilim ve tedrise ayırdığı için tarikat pratikleriyle derinlemesine ilgilenememiştir. Hayatının son dönemlerini Siirt’te geçirmiş ve 1843 yılında 96 yaşında Siirt’te vefat etmiştir. Naaşı, Siirt’in Ulus Mahallesi'nde bulunan Şeyh Süleyman Mezarlığı’na defnedilmiştir.

Molla Halil'in İlmi Şahsiyeti

Molla Halil'in Basîratü’l-Kulûb fi Kelâmi ‘Allâmi’l-Guyûb adlı eserinin bir nüshası

Molla Halil, ilim yolculuğuna Hizan, Bitlis, Siirt, Gevaş, Bahçesaray, Şirvan ve İmadiye’de eğitim alarak başlamıştır. Müderrislik hayatı ise İmadiye, Cizre ve Hizan’da devam etmiş, ancak en uzun süre ilim ve eğitim faaliyetlerini sürdürdüğü yer Siirt olmuştur. Molla Halil es-Si’irdî, küçük yaşlarda babası Molla Hüseyin’in yanında ilim tahsiline başladı. Babası, onun keskin zekâsını ve öğrenme yeteneğini fark edince, dönemin büyük âlimlerinden olan ve “Ma‘rifetnâme” adlı eseriyle tanınan Erzurumlu İbrahim Hakkı’ya götürdü. Rivayete göre, İbrahim Hakkı,kendisini görüp ona hayır duası ederek, “Allah sana bol ilim, salih amel ve uzun ömür nasip etsin!” temennisinde bulundu.

İlim yolculuğuna erken yaşta başlayan Molla Halil, bölgedeki birçok önemli âlimden ders aldı. Kur’ân-ı Kerîm’i ve tecvîd ilmini, babasının da hocası olan Karesuvî’den öğrenerek temel dinî eğitimini tamamladı. Bu süreçte aldığı eğitim, onun klasik İslami ilimlerde derinleşmesini sağladı ve ilerleyen yıllarda pek çok ilim dalında eserler vermesine zemin hazırladı.

Molla Halil es-Si’irdî, ilim tahsiline erken yaşlarda başlayarak çevre medreselerinde eğitim aldıktan sonra, bugün Kürdistan Bölgesel Yönetimi sınırları içinde bulunan Duhok’a bağlı İmâdiye’deki Kubbehân Medresesi’nde uzun süre öğrenimine devam etmiştir. Eğitim hayatı boyunca farklı coğrafyalarda önemli âlimlerden ders alarak ilmi birikimini geliştirmiştir.

Hizan’da Molla Abdurrahman el-Belâkî’den Şafiî mezhebi fıkhına dair "el-Envâr" ve Hâfız Şîrâzî’nin "Dîvân" adlı eserlerini okumuştur. Bitlis’te ise Molla Ramazan el-Hazvînî’den Sarf ilmi üzerine dersler almıştır. Siirt’e bağlı Tillo’da, aynı zamanda halasının eşi olan Molla Ahmed el-Hâfız’dan eğitim görmüş, Halenze köyünde ise Molla Mahmud’dan "Mesâbîh" adlı eseri okumuştur.

Bitlis’te başladığı sarf ilmi eğitimini Van’ın Gevaş kasabasında sürdürmüş, ardından Bahçesaray’da Molla Muhammed b. Ahmed el-Kevnâsî’den Beyrûstî’ye ait "Terkîb" adlı eserle birlikte "Şerhü’l-Muğnî" ve "Hüsamkâtî" kitaplarını okumuştur. Aldığı bu geniş çaplı eğitim, onun ilerleyen yıllarda pek çok alanda yetkin bir âlim olarak tanınmasını sağlamıştır.

Molla Halil es-Si’irdî’nin Kevnâsî’den kırâat ilmi aldığına dair kesin bir bilgi bulunmamaktadır. Eğitimini sürdürmek üzere tekrar Bitlis’in Hizan ilçesine dönen Si’irdî, burada Molla Abdulhadi el-Arvasî’den mantık ilmi üzerine "Mukaddimât" adlı eseri okumuştur.Daha sonra Hoşap’a giderek Molla Hüseyin el-Hoşabî’den "Şerhü’ş-Şemsiyye" ve onun haşiyelerini tahsil etmiştir. Ardından Cizre’ye geçerek Şeyh Ferec’in yanında "Şerhu ‘Akâidi’n-Nesefî" ve şerhlerini okuduktan sonra tekrar Hoşap’a dönmüştür. Hoşap’ta Molla Hasan el-Pizenî, Molla Absüsselâm ve Molla İsmail’den "Muhtasaru’l-Me‘ânî" adlı eseri okumuş, ayrıca Molla Hasan’dan "Yûsuf ve Züleyha" adlı eseri tahsil etmiştir. Bu süreçte aldığı dersler, onun mantık, kelam ve edebiyat gibi alanlarda derinleşmesini sağlamış ve akademik kimliğinin temel taşlarını oluşturmuştur.

Molla Halil es-Si’irdî, bölgedeki medreselerde uzun yıllar süren eğitiminin ardından, bugün Kürdistan Bölgesel Yönetimi sınırları içinde bulunan Duhok’a bağlı İmâdiye’ye giderek tahsilini sürdürmüştür. Burada, dönemin önemli âlimlerinden İmâdiye müftüsü Molla Mahmûd el-Behdînî’nin yanında "Minhâcü’l-Usûl" adlı eseri okuyarak eğitimini tamamlamış ve icazet almıştır. Tasavvuf alanındaki icazetini ise Musul yakınlarındaki Reşidiye köyünde bulunan Kadiri tarikatı şeyhi Şeyh Ahmed er-Reşîdî’den aldığı rivayet edilmektedir. Eğitimini tamamladıktan sonra Hizan’daki Meydan Medresesi’nde müderrislik yapmaya başlamış, burada beş yıl ders verdikten sonra babasının isteği üzerine Siirt’e yerleşmiştir. Siirt’te, Medrese-i Fahriye’de yaklaşık otuz yıl boyunca tedris faaliyetlerini sürdürerek birçok öğrenci yetiştirmiştir. Molla Halil es-Si’irdî, ağırlıklı olarak mensur eserler yazsa da, çeşitli ilmi alanlara katkı sağlayan manzum eserler de kaleme alarak yaşadığı dönemde ilmi faaliyetlere büyük ivme kazandırmıştır. Günümüzde hâlâ devam eden Şark medreselerindeki icazet silsileleri çoğunlukla ona dayanmaktadır. Bu nedenle, medrese eğitiminden geçen ve icazet alan birçok âlimin hocası kabul edilmiş, bölge halkı tarafından “Hocaların Hocası” ve “Bütün ilimlerde bütün âlimlerin hocası” unvanlarıyla anılmıştır. Tüm imkânsızlıklara rağmen ilmi üretkenliğini sürdürerek, eğitim ve öğretim faaliyetlerine kesintisiz devam etmiştir. Cehaletle mücadeleyi temel bir misyon olarak benimseyen Molla Halil, bilginin yayılmasının önemine inanmış ve bu doğrultuda hem âlimlere hem talebelere hem de halka yönelik kırktan fazla eser kaleme almıştır. Telif ettiği eserler, Şark medrese geleneğinin şekillenmesine katkıda bulunmuş, ilmi mirası sonraki nesillere aktarılmaya devam etmiştir. Çalışmaları, bölgedeki klasik medrese sisteminin temel taşlarından biri haline gelmiş ve İslami ilimler alanında kalıcı bir etki bırakmıştır.

Eserleri

Medrese tahsilini tamamladıktan sonra uzun yıllar boyunca çeşitli medreselerde müderrislik yapan Molla Halil es-Siirdî, hem teorik hem de pratik alanlarda önemli ilmî katkılarda bulunmuş bir âlimdir. Yetiştirdiği birçok öğrenciyle ilmî geleneği sürdüren Siirdî, özellikle tefsir, sarf, nahiv ve kelam gibi temel İslami ilimlerde eserler kaleme almıştır.

Kur’an İlimlerine Dair Eserleri

Molla Halil, Kur’an ilimlerine ilişkin çalışmalarında özellikle tefsir, tecvid ve kıraat konularına yoğunlaşmıştır. Diğer ilmî disiplinlerdeki tutumuna benzer şekilde, bu alandaki eserlerinde de geleneksel yöntem ve üsluba bağlı kalarak konuları titizlikle işlemiştir. Kur’an ilimleriyle ilgili bazı eserleri şunlardır:

• Basîratü’l-Kulûb fi Kelâmi ‘Allâmi’l-Guyûb
• Şerhu Diyâi Basîrati Kalbi’l-‘Arûf fi’t-Tecvîdi ve’r-Resmi ve Ferşi’l-Hurûf
• Risâle fî ‘İlmi’t-Tecvîd

Hadis ve Hadis Usulüne Dair Eserleri

Molla Halil’in hadis ilmine dair yazdığı eserler genellikle el yazması halindedir ve günümüzde henüz basılmamıştır. Bu çalışmalar, hadis ilmindeki kavramlar, kaynaklar ve kıyamet alametlerine dair değerlendirmeler içermektedir.

• Hadîsü’l-Âyeti’l-letî Tezharu Kable Hurûci ‘Îsâ ve’l-Mehdî / Risâletü’l-Mehdî
• Usûlü Hadîsi’l-Ezher min Muhtasarihi ve Şerhihi li İbni Hacer

Fıkıh ve Fıkıh Usûlüne Dâir Eserleri

• Usûlü’l-Fıkıh
• Risâle fi’n-Nezr
• Menâkibü Eimmeti’l-Mezâhibi’l-Erba‘a
• Mecme‘u’l-Mesâil
• Ma‘füvvât ‘Ucâb Yehtâcühâ Zû Takvâ ve Âdâb

Kelâm İlmine Dair Eserleri

• Te’sîsü Kavâ‘idi’l-‘Akâid alâ mâ Seneha min Ehli’z-Zâhir ve’l-Bâtın mine’l-‘Avâid
• Risâle fi’l-Firaki’s-Selâsi ve’s-Seb‘în
• Nehcu’l-Enâm li Nef‘i’l-‘Avâm
• Nehcu’l-Enâm li Nef‘i’l-‘Avâm

Tasavvuf İle İlgili Eserleri

• Minhâcü’s-Sünneti’s-Seniyye fî Âdâbi Sülûki’s-Sûfiyye
• Risâle fî Beyâni Şürûti’l-Halve ve Âdâbihâ
• Nebzetü’l-Mevâhibi’l-Ledüniyye fi’ş-Şatahât ve’l-Vahdeti’z-Zâtîyye

Siirdî’nin Çeşitli İlimlere Dair Eserleri

• Divânü Şi‘r bi’l-Kürdîyye ve’l-‘Arabîyye
• Mahsûlü’l-Mevâhibi’l-Ehadiyye fi’l-Hasâis ve’ş-Şemâili’l-Ahmediyye
• Manzûma fi’l-Âdâb Tehdi’t-Tâlib ilâ Tarîki’s-Savâb/el-Habiyye fî Kava‘idi’l-Bahs
• Manzûma fî Mevlidi Hayri’l-Beriyye
• Muhtasaru mâ li’s-Süyûtî min Şerhi’s-Sudûr bi Şerhi Hâli’l-Mevtâ ve Ahvâli’l-Kubûr
• Risâle fî Vazâif A‘dâi Cismi’l-İnsân
• Telmîhu'l-İsâğocî bi Ziyâde Telûhu ‘ale’l-Mültecî

Arap Dili ile İlgili Eserleri

• el-Kâfiyetü’l-Kübrâ fi’n-Nahv
• el-Kâmûsü’s-Sânî fi’n-Nahv ve’s-Sarf ve’l-Me‘ânî
• el-Manzûmatü’z-Zümürrudiyye mîmmâ mine’l-Miftâh Mecniyye
• er-Risâletü’l-‘Adudiyyetü’l-Vad‘îyye bimâ Yüvaddahu minha'l-Merâm bi’l-Küllîyye
• Tavdîhu İsti‘âreti [Ebi’l-]Kâsım es-Semerkandî el-Hümâm bi Ziyâdeti İrâde ve Tebdîli’l-Kelimât Yektadîhi’l-Makâm/Risâletü’l-İsti‘ara
• Tercemetü Meşâhiri’n-Nahvîyyîn ve’l-Luğaviyyîn

Molla Halil’e Ait Olduğu İddia Edilip Ulaşılamayan Eserler

• Kitâb fi’t-Talâk ‘İnde’l-Ekrâd
• Tefsîru’l-Besmeleti’ş-Şerîfe
• Muhtasaru Şerhi’l-Emânî li’ş-Şâtibî limâ fîhi mine’r-Rumûzât ve Mebne’l-Me‘ânî
• Mülahhasu’l-Kavâtı‘ ve’z-Zevâcir fîmâ Tekellemû ‘ale’s-Sağâir ve’l-Kebâir
• Zübdetü mâ fî’l-Fetâva’l-Hadîsiyye fi’l-Ecvibe ve’l-İ‘sâi bi Nahvi’l-Fadl ve’t-Tefdîl ve Ümûr Leyse li Ehad ‘Anha Ğinâ
• Usûlü Muğni’l-Lebîb el-Hâcc min Cem‘i Cevâmii‘t-Tâc
• Ezhâru’l-Gusûn min Makûlâti Erbâbi’l-Fünûn vemâ li’t-Tâlib fîhi Min Karri’l-‘Ûyûn
• Muhtasaru’l-Minehi’l-Mekkîyye fî Şerhi’l-Kasîdeti’l-Hemziyye

Molla Halil es-Si’irdî, ilmi disiplinler arası bir denge kurarak tefsirden kıraate, mantıktan sarfa, fıkıhtan edebiyata kadar geniş bir yelpazede otuzdan fazla eser kaleme almıştır. Onun çalışmaları, sadece bir medrese hocasının kaleminden çıkmış metinler değil; aynı zamanda bir ilim geleneğini inşa eden, yaşatan ve sonraki nesillere aktaran bir zihnin ürünüdür. Bugün hâlâ Şark medreselerinde icazet silsilelerinde adı geçen, eserleriyle eğitim müfredatını şekillendiren Molla Halil, yalnızca bir dönemin değil, kuşaklar boyunca süregelen bir ilim çizgisinin temsilcisidir.

Kaynakça

Özel

Genel

• Şan, Lokman. Molla Halil Siirdî'nin kırâatlere yaklaşımı. 2020 (Tez). Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı. Erişim tarihi: 15 Mart 2025. 

• Saylık, Muhammed Sefa. Molla Halil Siirdî ve tecvid ilmine dair Manzûm risalesinin tahlili. 2022 (Tez). Gaziantep İslam Bilim ve Teknoloji Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı. Erişim tarihi: 15 Mart 2025. 

• Pakiş, Ömer. Molla Halil es-Si`irdi ve tefsirdeki metodu. 1996 (Tez). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı. Erişim tarihi: 17 Mart 2025. 

• Memduhoğlu, Adnan (2019). "Molla Halil es-Siirdi'nin Hayatı ve Eserleri Hakkında Bazı Mülahazalar". 14 (14). Siirt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. ss. 608 - 638. Erişim tarihi: 15 Mart 2025. 

• Sevgili, M.Macit; Sevgili, Hamit; Özcan, Abdullah; Karaman, Muhammed Şerif (2019). Molla Halil es-Siirdi’nin Hayatı, Eserleri Ve İlmi Kişiliği. Beyan Yayınları. ISBN 978-975-473-896-4. 

• Pakiş, Ömer. "Molla Halil Siirdî". islamansiklopedisi.org.tr. 6 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi.