Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliyye

Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliye
Meclis-i Vâlâ'nın bulunduğu Bâb-ı Âli binası
Ardıl	Şûrâ-yı Devlet Dîvân-ı Ahkâm-ı Adliyye
Kuruluş	24 Mart 1838) (1838-03-24)
Kapanış	8 Mart 1868) (1868-03-08)
Tür	İdari Yargı
Yasal statü	Yüksek Mahkeme
Amaç	İdari uyuşmazlıkları çözme Yasa tasarısı hazırlama
Merkez	İstanbul
Reis	Koca Hüsrev Mehmed Paşa (ilk 1838-1839) Ahmed Fethi Paşa (1843-1844) Süleyman Refet Paşa (1844-1845) Keçecizade Fuat Paşa (1861-?) Mütercim Mehmed Rüşdi Paşa (1866-?)

Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliye ya da diğer adıyla Meclis-i Vâlâ, Tanzimat döneminde Osmanlı Devleti'nin günümüzün Yargıtay ve Danıştay eşdeğeri olarak hizmet veren üst kuruludur.

II. Mahmud dönemi

Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliye'nin ilk reisi Koca Hüsrev Mehmed Paşa

Başkanlığına eski seraskerlerden Koca Hüsrev Mehmed Paşa’nın getirildiği meclis beş üyeden oluşacak şekilde 24 Mart 1838’de kurulmuştur. Padişah II. Mahmud ve şeyhülislâmın Mekkizade Mustafa Asım Efendi huzurunda yapılan törenden sonra 31 Mart 1838’de faaliyete geçmiştir. Çalışma yeri Gülhane Kasrı’ydı. Özellikle ilk dönemlerde belgelerde geçen meclis-i âlî tabiri de Meclis-i Vâlâ’yı nitelemek için kullanılmıştır. Meclisin görevi yapılması düşünülen ve “tanzîmât-ı hayriyye, tanzîmât-ı mülkiyye” olarak adlandırılan reformların gerçekleştirilmesi amacıyla kanun ve nizamları hazırlamak ve Dâr-ı Şûrâ-yı Bâbıâlî, Dâr-ı Şûrâ-yı Askerî’nin tanzim ettiği mazbatalara son şeklini vermekti. Ayrıca çıkardığı kanun ve nizamnâmelerin uygulanıp uygulanmadığını denetleme hakkına sahipti. Meclisin toplanma şeklini, kurallarını ve işleyiş tarzını belirleyen iç tüzüğü, üyelerin düşüncelerini serbestçe açıklamalarını ve kararların oy çokluğuyla alınmasını öngörüyordu.

Abdülmecid dönemi

Meclis-i Vâlâ, 8 Mart 1840’ta Padişah Abdülmecid’in katıldığı bir merasimle Bâb-ı Âli’de inşa edilen yeni binasına taşınmıştır. Yeni mekanda padişahın çalışmaları takip edebilmesi için özel bir yer yapılmıştı. Padişah, bundan sonra her sene Hicri Yılbaşı olan muharrem ayında bir önceki yılın çalışmalarının muhasebesini yapmak ve yeni yılda ele alınacak işler hakkında talimat vermek üzere meclisi ziyareti gelenek haline getirmiştir. Tanzimat ile beraber meclisin öneminin günden güne artması ve yetkilerinin genişlemesine paralel olarak yazı işlerini yürüten kâtiplerin sayısı da arttırılmıştır. Meclis kitâbeti düzenlenip bir evrak müdürlüğü kuruldu.

1843’te Meclis-i Vâlâ’nın üye sayısı azaltılarak maaşlarına zam yapıldı. Ayrıca nezâretlerle ve diğer meclislerle olan ilişkileri yeniden düzenlendi. Bundan hedeflenen amaç meclisin sıradan işlerle boş yere meşgul edilmemesiydi. Kanunlara dair bütün konularla mülkî düzenlemeler mecliste görüşülecekti. Böylece faaliyet alanı daha ziyade düzenleme ve ıslahatlarla problemli ve çözümü güç meselelere hasredildi. Meclisin bir görevi de Tanzimat’a ve kanunlara aykırı davranan yüksek rütbeli devlet adamlarını yargılamaktı. Nitekim Hüsrev Paşa, eski Dahiliye nâzırı Akif Paşa, Nâfiz Paşa, Tâhir Paşa ve Hasib Paşa Tanzimat’a aykırı hareketlerinden dolayı mecliste yargılanıp cezalandırıldı. Ayrıca vükelâ ve sadâret makamında bulunmuş kişiler arasındaki âdi davalar da mecliste görüşülüyordu. Meclis, nâzırlar dahil ilgili kişileri bilgilerine başvurulmak üzere meclise getirtebilme yetkisine sahipti.

11 Ağustos 1850’de iç tüzüğün ihtiyacı karşılayamaması üzerine ilâve bir nizamnâme hazırlandı. Buna göre oylamada karşıt görüşte olup azınlıkta kalanlar mazbatayı imzalamaya mecbur değildi. Meclis-i Âlî-i Umûmî veya Meclis-i Vükelâ, Meclis-i Vâlâ’nın aldığı kararları değiştirebilirdi. Muhakeme ve sorgu işleri pazartesi ve perşembe günleri, önemli hukukî konular ise diğer günlerde görüşülmekteydi.

Meclis-i Vâlâ, baktığı konuların çeşitliliği ve iş yoğunluğu dolayısıyla 1849’dan itibaren işlerin gerisinde kalmaya başladı. Bu durum yapılan düzenlemeleri aksattığı gibi bazı bürokratların halka eziyet etmesine sebep oldu. Aynı zamanda Tanzimat bürokratlarının kendi aralarındaki iktidar mücadeleleri yüzünden 26 Eylül 1854 tarihinde Meclis-i Âlî-i Tanzîmat kuruldu ve Meclis-i Vâlâ’nın iki temel faaliyet alanından biri olan yasama yetkisini devraldı. Meclis-i Vâlâ ise küçük devlet memurlarının azil ve nasbı, bina tamiri, veraset meseleleri, inzibatî davalar, mülkî taksimat, arazi anlaşmazlıkları gibi tâli konulara bakmaya başladı. Nâdir de olsa bazı yasama konularını ele aldı. Ayrıca iki meclis zaman zaman birleşerek veya komisyonlar oluşturarak ortak çalışmalar yaptı.

21 Nisan 1857’de yapılan bir düzenlemeyle Meclis-i Vâlâ, Mülkiye, Maliye ve Evkaf, Askeriye, Hâriciye ve Deâvî olmak üzere beş cemiyete ayrıldı. Bu birimlere meclis üyelerinden üçer kişi seçildi ve her birimin ayrı yazı işleri oluşturuldu. Mecliste ve cemiyetlerde bakılmaya değer görülmeyen davalar Deâvî Nezâreti’ne gönderilecek ve bunlara perşembe günleri bakılacaktı. Cemiyetlerin üç üyesinden biri o birimin başkanı sıfatıyla birimi yönetecekti. Görüşeceği konuların sadâret tarafından belirlenip havale edilmesi icra memurlarından şikâyeti olanların meclise ulaşmasını engellediği için yapılan bir düzenlemeyle meclisin her türlü arzuhali kabul etmesine izin verildi.

İltimas yoluyla meclise üye tayini neticesinde üye sayısı kırka yükseldi. Bu kalabalığın meydana getirdiği kargaşa mecliste işleri aksattığı gibi üyelerin keyfî davranışları yüzünden hazırlanan mazbatalar imzalanamıyordu. Sultan Abdülmecid, Şubat 1858’de Bâbıâli’ye gelip tasarrufa riayet etmeleri hususunda vükelâyı sert bir şekilde uyardı ve meclislerdeki fazla üyelerin azaltılmasını istedi. Gerekli düzenlemeleri yapmakla görevlendirilen Meclis-i Âlî-i Tanzîmat’ın çalışmaları sonucunda Meclis-i Vâlâ’nın üye sayısı on dörde indirildi ve meclis, daha önce kurulan beş cemiyet lağvedilerek İntihâb-ı Me’mûrîn ve Tatbîk-i Kavânîn Cemiyeti ile Muhâkeme Cemiyeti adlı iki yeni cemiyetten oluşturuldu (29 Eylül 1858).

Meclis-i Vâlâ ile Meclis-i Âlî-i Tanzîmat gibi iki reform meclisinin mevcudiyeti bazı sıkıntı ve kargaşalara sebep olduğu için 15 Temmuz 1861’de yapılan bir düzenlemeyle iki meclis Meclis-i Ahkâm-ı Adliyye adıyla birleştirildi. Mülkiye, Muhâkemât ve Kavânîn ile Nizâmât daireleri olmak üzere üç kısımdan oluşan yeni meclisin başkanlığına Keçecizade Fuat Paşa getirildi. Yeni yapıya uygun olarak kitâbet de üçe ayrıldı. Ahmed Cevdet Paşa tarafından hazırlanan ve 16 Ağustos 1861 tarihli iradeyle onaylanan meclis iç tüzüğüne göre her daire görüştüğü konuların mazbatasını ayrı ayrı düzenleyecek ve önemli bir konu olduğunda birlikte çalışma yapabilecekti. Kavânîn ve Nizâmât Dairesi’nin görevi, yeni kanunları, eski kanunlarda yapılacak değişiklikleri ve nezâretlerin hazırladığı nizam lâyihalarını görüşmekti. Mülkî ve malî idare ile nizamların yürütülmesi hakkında kendisine havale edilen konuları görüşen Mülkiye Dairesi’nin bir görevi de kaymakamların azil ve tayin işlemlerini yürütmek, vali ve mutasarrıfların tayin ettiği müdürlerin asaletini onaylamaktı. Muhâkemât Dairesi, kurulması düşünülen cinâyet mahkemeleri için bir çeşit istînaf mahkemesi olarak tasarlanmıştı. Meclisin üye sayısı Mülkiye Dairesi’nde yedi, Kavânîn ve Nizâmât ile Muhâkemât dairelerinde beşer olmak üzere toplam on yedi olarak belirlendi. Bu düzenlemeyle önceleri Meclis-i Vâlâ’nın, daha sonra Meclis-i Âlî-i Tanzîmat’ın görevleri arasında yer alan, kanun ve nizamların uygulanmasına nezaret etme ve yolsuzlukları sadârete bildirme yetki ve sorumluluğu yeni meclisin elinden alındı.

Değerlendirme

1868 yılına kadar yoğun bir şekilde faaliyetlerini sürdüren Meclis-i Ahkâm-ı Adliyye, Abdülaziz döneminde 6 Mart 1868’de çıkan bir iradeyle Şûrâ-yı Devlet ve Dîvân-ı Ahkâm-ı Adliyye olmak üzere ikiye ayrıldı. Kanun ve nizamnâmeler yapmakla görevli Şûrâ-yı Devlet’in başkanlığına Midhat Paşa, yüksek bir temyiz mahkemesi olarak görev yapacak olan Dîvân-ı Ahkâm-ı Adliyye’nin başkanlığına da Ahmed Cevdet Paşa getirilmiştir. Bu düzenlemeyle yasama ve yargı birbirinden ayrıldığı gibi meclis de fiilî hayatını tamamlamış oldu. Osmanlı Devleti’nin sonuna kadar varlığını devam ettiren bu iki kurumdan Şûrâ-yı Devlet Danıştay’ın ve Dîvân-ı Ahkâm-ı Adliyye Yargıtay’ın temelini oluşturmuştur.

Meclis-i Vâlâ kanunlarla ilgili bütün hususların görüşüldüğü, üst düzey bürokratların yargılamasının yapıldığı, mülkî, malî ve askerî düzenlemelerin planlandığı bir merci olduğu için üye seçiminde titiz davranılırdı. Üyelerde Tanzimat’a inanmış, dürüst, dirayetli, ehliyetli, fikir üretebilecek bir kapasiteye sahip olma gibi bazı hususiyetler aranırdı. Ayrıca değişik konuların görüşüldüğü mecliste bilgili ve uzman kişilerin belli bir oranda bulundurulmasına özen gösterilirdi. Meselelerin şer‘î yönünü incelemek üzere ilmiye mensupları da meclise alınıyordu. Islahat Fermanı’nın ilânına doğru bütün tebaa ile ilgili konuları görüşmek üzere gayri müslimlerin temsilcileri de bir yıllığına meclis üyeliğine getirildi.

Kuruluşundan itibaren Meclis-i Vâlâ çalışmalarını tam bir reform meclisi olarak yürüttü. Faaliyet süresinde ortaya çıkan hemen bütün reformlar bu mecliste ele alındı. Meclis hem reformları tespit hem de uygulanıp uygulanmadıklarını kontrol etti. Bu niteliği yanında, Tanzimat’a aykırı davranan üst düzey bürokratları yargılama işleminde olduğu gibi Tanzimat’ın koruyuculuğu görevini de yerine getirdi. Böylece “Tanzîmât-ı Hayriyye’ye mugayir davranma” ithamıyla muhalifler susturuldu. Meclis Tanzimatçılar’ın bir mahkemesi gibi çalıştı; Tanzimat’ın hâmî-i hakîkî'si ve Hariciye Nezâreti'yle beraber reformların planlayıcısı ve denetleyicisi oldu.