Labret
Labret ya da dudak küpesi (İngilizce labret < Latince labrum «dudak» + -et «küçültme eki»), dudak yan ya da alt kenarlarına delinerek yapılan pirsing tipinde takı türüdür. 1970 li yılların ikinci yarısından itibaren Batı dünyasında moda olarak yayılmaya başlayan labret, esas olarak kimi yerli halklarda geleneksel küpe türüdür. ABD'nin kuzeybatısı, Orta Amerika'nın kuzeyi ile Güney Amerika'nın orta ve kuzeyi, Orta Afrika, Orta Doğu ve Pasifik'teki yerli halklar arasında neolitik dönemden beri rastlanır[1]. Ana malzemesi taş, kemik, tahta, denizkabuğu, kömür, fildişi, cam, bakır, gümüş ya da altın gibi değişik kullanılabilir malzemedir[1].
Dudak altında tekli ya da çoklu, dudak yanlarında çift ya da hem dudak yanlarında hem dudak altında birlikte karışık tipleri vardır[1].
Antropoloji
Labretlerin dünyada yayılımı oldukça sınırlı olup kültürel ve arkeolojik bulgular ışığı altında kökenine göre 6 bölge ayırt edilir: Bulgaristan, Irak ile İran, Orta Afrika, Kuzey Pasifik, Meksika ve Güney Amerika[1].
Balkan labretleri
Balkanlarda (Bulgaristan) Neolitik döneme ait labretler 7000 yıllıktır[1]
Mezopotamya labretleri
Neolitik dönem labretleri İran'da Zagros Dağlarında 8400, Irak'ta Mezopotamya'nın güneyinde 7000, kuzeyinde 6500 yıllıktır[1].
Afrika labretleri
Afrika'daki en eski labretler Sudan'daki Nil Vadisinde 5300 yıl öncesine tarihlenir. Önce Nil-Sahra dillerini konuşan halklarca kullanılan labretler daha sonra Batı ve Ortagüney Afrika'daki Nijer-Kongo dillerini konuşan halklara yayılmıştır. Afrika labretleri alt dudağı deforme edip tepsi biçiminde oldukça öne çıkaracak kadar geniştir[1].
Mezoamerika labretleri
Mezoamerika labret örnekleri Meksika'nın Chiapas eyaletinin Pasifik kıyılarında rastlanmış olup 3500 ilâ 3350 yıllıktır. Toltekler, Aztekler, Totonaklar, Miştekler, Mayalar, Taraskalar gibi Mezoamerika halklarında görülür[1].
Güney Amerika labretleri
Güney Amerika labretlerinin en eskisi Ekvador kıyılarında bulunmuş olup 2500 yıllıktır. Peru'da Moçe kültürü, Çimu kültürü, Bolivya ve Kuzey Arjantin'de Tihuanaco, Peru ve Şili'de El Molle kültürü, Brezilya'da Tupi Kızılderilileri arasında görülür[1].
Kuzey Pasifik labretleri
Eskimo - Aleut halklarında ve Çimşiyan, Haida, Tlingitler, Haisla ve Heitsuk gibi Kızılderililerde görülür[1].
Eskimo-Aleut labretleri
Alaska'da İnyupikler (tuutaq, aŋmaluaq), Yupikler (cungarpak, mengkuk, tuutaq), Nunivak Çupikleri (tuutar), Sibirya Yupikleri (tuutaq), Supikler (kulut'ruaq)[2] ve Aleutlar[2], Kanada'da ise İnuitler gibi Eskimo - Aleut halklarında geçmişte oldukça yaygın olan, günümüzde ise Batı değerleri karşısında gerileyen bir gelenektir ve hem erkek hem de kadınlarda görülür.
Alaska'daki arkeolojik kazılarda ele geçen labret buluntuları İnyupik bölgesinde 3200, Yupik bölgesinde 2500, Aleut bölgesinde 3700, Batı Supik (Kodiak) bölgesinde 5200, Doğu Supik (Çugaç) bölgesinde 3500 yıllıktır[1].
İnyupiklerde erkek çocuğun sesi değişmeye başladığında kısa pantolonlarına bir stil verilir ve ağzın her iki köşesine de labret takılır. Bu, evliliğe hazır genç bir erkek görüntüsüdür[3].
Sibirya Yupiklerinde katil balina (mesungesak) öldürülmesi tabu olan canlıdır ve ağzının her iki kenarında da beyaz labret biçimli nokta olduğuna inanılır. O yüzden ağzın köşelerine labret (tuutaq) biçiminde nokta olarak labret dövmesi yapılır[4].
Nunivak Çupiklerinde labretler (tuutar) cinsiyete bağlı olarak çeşitlilik gösterir; erkek labretleri (ungunqur) arasında yuvarlak wivvsag, çevresi boncuklu elciqaruar ile beyaz ve yeşil taşlı kukupag, kadın labretleri arasında ise caqiqsar ile fildişinden aqerwig sayılabilir.
Alaska'da Cook Inlet denilen halice ismi verilen James Cook 1770 lerde Aleut Adalarındaki yerlilerin mors'un fildişinden yapılma labret taktıklarını kaydeder[2].
Rus donanma subayı Gavrila Davıdov (Гаврила Давыдов) tarafından 1807 yılında tutulan bir kayıtta Kodiak Adasındaki Supik (Sugpiaq) kadınlarının alt dudaklarında birden fazla (iki ilâ altı) delik olduğu ve ufak beyaz kemik labretler taktıkları yazılıdır. Yakın akrabaları tarafından delinirler ve dekoratif amaçlı olduğu kadar sosyal statü, prestij ve yaş göstergesidirler[5].
Modern kullanımı
1970 li yılların ikinci yarısından itibaren Batı dünyasında gençler arasında moda olarak yayılmaya başlamıştır.
Kaynakça
- ^ a b c d e f g h i j k Grant Keddie (1989), Symbolism and context: the world history of the labret and cultural diffusion on the Pacific Rim
- ^ a b c Lars Krutak (2006), Tattooing and Piercing Among the Alaskan Aleut
- ^ American Indian Heritage Month: Commemoration vs. Exploitation
- ^ The Arctic by Lars Krutak
- ^ Native Tribe of Kanatak, volume 16, issue 3, April 2011