Kazak hanlarının listesi
15. yüzyılın ortalarından itibaren Kazak hanları hem birleşik Kazak Hanlığı'na hem de daha sonra üç ana Kazak tümenine liderlik etmişlerdir. Han, Orta Asya'daki göçebe ve yarı göçebe gruplar tarafından kullanılan bir yönetici unvanıdır.
Kazaklar aslen Ebu'l-Hayr Han'ın liderliğinde 1430'larda ve 1440'larda Timur İmparatorluğu'ndaki Deşt-i Kıpçak'ın kuzeybatı kesiminden güneydeki Ma Wara'un-Nahr'a göç eden ve bazı bölgelere saldıran göçebe Özbek kabilelerinin üyeleriydiler.[1] Kendileri Urus Han'ın ve dolayısıyla Cengiz Han'ın torunları olan iki aşiret lideri Kerei ve Janibek, Ebu'l-Khayr Han'ın hizmetinden ayrılmaya karar verdiler. Kerei ve Janibek'i takip edenler, Özbek-Kazaklar olarak bilinirler. Kazak ismi Türkçe bir kelimedir ve kabaca "serseri" veya "kaçakçı" olarak tercüme edilebilir[1] Ebu'l-Hayr Khan 1468'de öldükten sonraki otuz yıl boyunca takipçilerinin çoğu Özbek-Kazak hanlarının (Kerei, Janibek ve Kerei'nin oğlu Burundyq) otoritesini tanımaya başlamışlardır.[2] 1500 yılına gelindiğinde ise Muhammed Şeybani Han olarak bilinen yeni bir lider, Özbeklerin çoğunu kendi kontrolü altında birleştirmiş ve daha güneye, günümüzün Özbekistan'ına doğru sürmüştür.[2] Özbekler, Muhammed Şeybani Han ve onun soyundan gelenler tarafından yönetilmeye devam ederken, Kazaklar, Kerei ve Janibek'in torunları tarafından yönetilmiştir.
1718'de Tauke Han'ın ölümünden sonra Kazak Hanlığı birleşik bir hanlık olmaktan çıkaral Kazakların üç farklı cüz'ü veya sürüsü, her biri kendi hanına sahip bağımsız beylikler haline gelmiştir.[3] 18. yüzyıl boyunca Ruslar bozkır bölgesine yayılmaya devam ettiler. Diplomatik ilişkilerin bir parçası olarak, Kazak hanları, özellikle batıdaki Küçük cüz'den, Rusya'ya ve çara biat ettiklerini belirtseler de bu beyanlarının kelimelerin ötesinde gerçek bir etkisi olmamıştır.[4] Ancak 19. yüzyılın başında Ruslar, Kazaklar ve hanın konumu üzerinde yetki uygulamaya başladılar. Ruslar 1819'dan sonra Orta cüz için yeni bir han tayin etmemeyi seçmişler ve Şergazy Han 1824'te öldükten sonra Küçük cüzdeki hanlık makamını kaldırmışlardır.
Ruslar ayrıca "İç Orda" veya "Bokei jüz" adlı yeni bir han soyunun yaratılmasında da etkide bulunmuştur. Bu cüz, 1801'de Rus topraklarındaki Ural nehrinin batısındaki meraları kullanmalarına izin verilen Küçük cüz üyelerinden oluşmaktaydı. Bokei cüz'deki hanlık, Ruslar tarafından da kaldırıldığı yıl olan 1845 yılına kadar sürmüştür.[5]
1840'larda Abilay Han'ın soyundan gelen Kenesarı ismindeki bir kişi, o zamana kadar günümüz Kazakistan'ının çoğuna yayılan Rus yönetimine karşı bir isyan başlatmıştır. Çoğu Kazak lider tarafından Kenesarı Han olarak tannmıştır. Kenesarı Han bugün Kazak tarihlerinde resmi bir han olarak kabul edilse de Rus yetkililer tarafından hiçbir zaman böyle tanınmamıştır. Ruslar yıllarca bozkırda Kenesarı'nın peşine düşmüştür. Kazaklar arasında geniş bir desteğe sahip olan Kenesarı Han sonuç olarak, 1847'de kuzey Kırgızistan'da idam edilene kadar saklanabilmiştir[5]
Aşağıdaki liste, 1456'dan 1847'ye kadar Kazakların bilinen hanlarını göstermektedir.
| İsim | İktidar dönemi | Kazakça isim |
|---|---|---|
| Kerei | 1456–1473 | Керей, كيري |
| Janibek | 1473–1480 | Жәнібек, جانيبك |
| Burunduk | 1480–1511 | Бұрындық (Мұрындық), بوروندیق) مرندیق) |
| Kasım | 1511–1518 | Қасым, قاسم |
| Muhammed | 1518–1523 | Мұхаммед, محمد |
| Tahir | 1523–1533 | Тахир, طاهر |
| Buidash | 1533–1538 | Бұйдаш, بويداش |
| Ahmet | 1533–1535 | Ахмед, أحمد |
| Toghim | 1535–1537 | Тоғым, توغيم |
| Haknazar | 1538–1580 | Хақназар, حقنازار |
| Shygai | 1580–1582 | Шығай, شیغی |
| Tauekel | 1582–1598 | Тәуекел, تاوکل |
| Esim | 1598–1628 | Есім, عاصم |
| Jangir | 1628–1652 | Жәңгір, جهانگیر |
| Batyr Han | 1652-1680 | Батыр, باتیر |
| Tauke | 1680–1715 | Тәуке, تاوكي |
| Kayip | 1715–1718 | Қайып, كايب |
| Bolat | 1718–1729 | Болат, بولات |
| Abulmambet Han | 1729–1771 | Әбілмәмбет, أبو المامبيت |
| Abylai Han | 1771–1781 | Әбілмансұр, أبو المنصور |
| Kenesarı Han | 1841–1847 | Кенесары, كينيساري |
| İsim | İktidar dönemi | Kazakça isim |
|---|---|---|
| Ebu'l-Khair | 1718–1748 | Әбілқайыр, أبو الخير |
| Nur Ali | 1748–1786 | Нұр Әли, نور علي |
| Eraly | 1791–1794 | Ерәлі, ارالی |
| Esim | 1795–1797 | Есім, عاصم |
| Ayshuaq | 1797–1805 | Айшуақ, ايشواق |
| Şer Gazi | 1812–1824 | Шер Ғази, شيرغازي |
| İsim | İktidar dönemi | Kazakça isim |
|---|---|---|
| Bokei | 1801–1815 | Бөкей, بوكي |
| Shygai | 1815–1823 | Шығай, شیغی |
| Zhangir | 1823–1845 | Жәңгір, جهانگیر |
| İsim | İktidar dönemi | Kazakça isim |
|---|---|---|
| Sameke | 1719–1734 | Сәмеке, سميكي |
| Abilmambet | 1734–1771 | Әбілмәмбет, أبو المامبيت |
| Ebu'l-Mansur | 1771–1781 | Әбілмансұр, أبو المنصور |
| Vali | 1781–1819 | Уәли, الوالي |
| Gubeydullah | 1819–1822 | Ғұбайдуллаh, عبيد الله |
| İsim | İktidar dönemi | Kazakça isim |
|---|---|---|
| Kenesarı | 1841–1847 | Кенесары, كينيساري |
| İsim | İktidar dönemi | Kazakça isim |
|---|---|---|
| Abdighappar Janbosynuly ( kk:Әбдіғаппар Жанбосынұлы ) | 1916–1917 | Әбдіғаппар Жанбосынұлы, عبد الغبار جانبوسينولي |
Notlar[değiştir | kaynağı değiştir]
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- Bregel, Yuri. Orta Asya Tarihsel Atlası Doğu Çalışmaları El Kitabı: Bölüm 8 Ural ve Orta Asya Çalışmaları. (Leiden: Brill) 2003.
- Zholdaspaev, S. ve D. Babaev. 7 sınıf - Istoriia srednevekogo Kazakistan . (Almatı: Atamura) 2003.
- Kasımbayev, Zh. K. 8 sınıf - Istoriia Kazakistana (XVIII vek-1914) . (Almatı: Mektep) 2004.
- Kazakistan Tarihi için test materyalleri