Kategoriler (Aristoteles)
Kategoriler ya da Yüklemler Aristoteles'in Organon adı altında derlenen mantık ile ilgili metinlerinden biridir. Eser 15 bölümden oluşan kısa bir metindir. Metin eşadlılık, ortakadlılık ve yanadlılık tanımlamalarıyla başlayarak, tasımda kullanılması amaçlanan terim türlerinin özelliklerini inceler.
Kategori kelimesi Aristo'ya göre yüklemi gösterir. Varlığa ya da bir konuya yüklenen yüklemin çeşitli sınıflarıdır.[1] En geniş anlamda kategorilerin sayısı sınırsızdır, ancak felsefede belli sayıda kategorilerden bahsedilir. Aristo bunları 10 kategoride toparlamıştır ve bunlara temel yüklemler ya da temel kavramlar denir. Aristocu geleneğe uyarak mantıkçılar bu kategorileri en genel kavramlar olarak ele alırlar.[1] Aristonun oluşturduğu bu 10 kategori yüzyıllar boyu gerek batıda gerek islam dünyasında kabul edilmiştir.
10 kategori
Aristo'ya göre kategoriler varlığın en genel cinsleridir. Bunlar hiçbir şeyi kendi kendilerine inkar veya tasdik etmezler. Kendi başlarına doğru veya yanlış değillerdir. Bu 10 kategori şunlardır:
Cevher (Substance): Varlığını devam ettirmek için başka bir şeye ihtiyacı olmayan, kendi özü ile varlığını sürdüren şey. Örneğin taş tüm vasıflarından ayrı olarak bir cevherdir. Rengi, şekli, ağırlığı onun ilintileridir. Farklı renk, şekil ve ağırlıkta taşlar olabilmesine karşın, hepsinde ortak olan bir şey vardır ki, bu da onun cevheridir. Cevherler azalıp çoğalmaz, taşı taş yapan daha az cevher veya daha çok cevher olmaz. Cevherlerin karşıtları da olmaz, fakat karşıtları kabul ederler. Soğuk bir taş ısınarak sıcak olabilir, rengi değişebilir ancak cevher hep aynı kalır.[2]
Nicelik (Quantite): Kaç sorusunun cevabıolan kategoridir. Sürekli ve süreksiz olarak ikiye ayrılır. Süreksiz nicelikler, aritmetiğin konusu, süreli nicelikler ise zaman (fizik) ve mekanın (geometri) konusudur. Sayılar arasında bir sınır olmadığı için sayılar süreksizdir. Çizgi ise bölümleri birbirine dokunduğu için süreklidir. Üç boyutlu geometride ise boyutlar arasındaki sınırı çizgi oluşturur.[3] Niceliklerin karşıtları olmaz. 10 kilonun zıddı yoktur. Ağırın zıddı hafif sayılsa da bu niceliğin değil, göreliğin zıddıdır. Niceliklerin azlığı ve çokluğu da olmaz. Niceliklerin kendine has özellikleri eşitlik ve eşitsizlik yüklenebilmeleridir. Bir sayının bir sayıya ya da bir şeklin bir şekle eşit olduğu söylenebilir.[3]
Nitelik (Qualite): Nasıl sorusuna verilen cevaptır. 4 çeşidi vardır.
- Hal bildiren nitelikler: Fazilet, adalet, itidal gibi.
- Meyil bildiren nitelikler: Kolayca değişebilen niteliklerdir. Hastalık, soğukluk, sıcaklık gibi.
- Duyu nitelikleri: Tatlılık, acılık, renkler, kokular vb.
- Şekil niteliği: Bir şeyin eğriliği, doğruluğu, üç veya dört köşeli olması gibi.
Niteliklerin karşıtları olur. Adaletsizlik adaletin, soğuk sıcağın karşıtıdır. Nitelikler azlık ve çokluk kabul eder. Ancak şekil nitelikleri azlık ve çokluk kabul etmezler.[4]
Görelik(Relation): Varlığı bir başka şeyin varlığına bağlı olan şeylerdir. Çift, yarım, usta, büyük, baba, oğul, bilgi görelik belirtirler. Mesela büyük göreli bir kavramdır, çünkü bir şeyin büyüklüğü başka bir şeye göre görelidir. Bütün göreli kavramlar karşılıklıdır(correlatif). Örneğin baba oğulun babasıdır.[4]
Mekan (Qu, Place): Nerede sorusuna cevap olan kategoridir. İşyerinde, Ankara'da gibi.
Zaman (Ouand, Time): Ne zaman sorusuna cevap olan kategoridir. Dün, geçen yıl, 2010'da gibi.
Durum (Situation,State): Aristo, bu kategori için 'nallı' ve 'silahlı' örneklerini verir. Töz'ün bir 'edilgi' sonucunda ortaya çıkan vaziyetidir. Bu kategoriye 'sahip olma' (to have) ismi de verilmektedir. Ancak Aristo, Kategoriler kitabının 15. bölümünde, 'sahip olma' (to have) teriminden, kitabının 4. bölümünde saydığı 10 kategorinin dışında tutarak, ayrıca bahsetmektedir.[5]
Pozisyon (Position): Pozisyon kategorisi, 'oturmak', 'uzanmak' gibi 'ilintili duruş'ları ifade eder.[5]
Etki (Action): Bir şeyin başka bir şeyi tesir etmesi durumunda, tesir ediciye ilintili olan haldir. Kesiyor, seviyor, kırıyor gibi.[4]
Edilgi (Passion, Affection): Bir şeyin başka bir şeyi tesir etmesi durumunda, tesir edilene ilintili olan haldir. Kesiliyor, seviliyor, kırılıyor gibi.[4]
Hangi disiplin sorunu
Kategorilerin mantığın mı başka bir disiplinin mi konusu olduğu konusunda bir tartışma yaşanmıştır. Ali Sedat'a göre kategoriler mantığı değil metafiziği ilgilendirir. İslam düşünürlerinin bir kısmı bu yüzden mantığa hücum etmişler, sonra gelen mantıkçıların bir bölümü ise kategoriler bölümünü mantık kitaplarından çıkarmışlardır.[6]
Harald Høffding'e göre ise, kategoriler teorisi, psikoloji ile bilgi teorisi arasında bulunmaktadır.[2]
Arristo'dan sonra mantıkçılar Aristo'nun kategorilerini olduğu gibi kabul etmişlerdir. Gerek batıda gerek islam dünyasında yukardaki 10 kategori kabul edilmiştir.[7]
İlk olarak Immanuel Kant Aristo'dan farklı ve nicelik, nitelik, görelik ve modalite olarak 4 ana kategori ve 12 alt kategoriden oluşan yeni bir kategori sistemi geliştirmiştir.[7]
Kaynakça
Genel
- Öner, Prof. Dr. Necati (1986), Klasik Mantık (PDF), Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, erişim tarihi: 28 Şubat 2013 Tarih değerini gözden geçirin:
Tarih ve yıl parametreleri birlikte kullanılmamalı(yardım)
Özel
- ^ a b Öner 1986, s. 28
- ^ a b Öner 1986, s. 29
- ^ a b Öner 1986, s. 30
- ^ a b c d Öner 1986, s. 31
- ^ a b https://ebooks.adelaide.edu.au/a/aristotle/categories/
- ^ İslam dünyasında mantık bilimi aleyhine sert karşı çıkışlar olmuştur. İbn-i Salah (ö. 1245) ve El Nevevi (ö. 1277) gibi hadisçiler mantık ile uğraşmayı haram kabul ettiler. Ehli Sünnet bilginleri arasında şu söz bir darbimesel haline geldi: "Kim mantıkla uğraşırsa zındık olur", Kaynak: Necati Öner, ege., sayfa 8
- ^ a b Kaynak hatası: Geçersiz
<ref>etiketi;Öner198632isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)