İçeriğe atla

Karpat Havzası

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Karpat Havzası'nın ve çevresindeki dağların topografyası
Doğu ve kuzeyde Karpat Dağları ve Transilvanya Platosu (IV) ile çevrili Karpat Havzası (III). Ayrıca , Eflak Ovası (II) ve Dış Alt Karpatya çöküntüleri (I) de gösterilmektedir
Hortobágy Millî Parkı'ndaki bir çiftlik
Novi Sad yakınlarındaki Rumenka köyü yakınlarındaki Tuna-Tisa-Tuna Kanalı

Pannonia Havzası veya Karpat Havzası[1][2][3][4] Orta Avrupa'nın güneydoğusunda bulunan büyük bir tortul havzasıdır. I. Dünya Savaşı'nı izleyen Trianon Antlaşması'ndan sonra jeomorfolojik terim olan Pannonia Ovası daha yaygın olarak kullanılmaya başlandı. Yaklaşık olarak aynı bölge için, Pliyosen Dönemi'nde Pannonia Denizi'nin işgal ettiği alandaki ovaları ifade etmek için, "Pannonia Ovası" teriminin yalnızca tarihsel olmadığı değil, aynı zamanda topolojik olarak da hatalı olduğu düşünülmektedir.

Terminoloji

[değiştir | kaynağı değiştir]

Karpat Ovası terimi, Karpat Havzası'nın alçak kesimlerini ve Aşağı Avusturya, Moravya ve Silezya (Çek Cumhuriyeti ve Polonya) gibi bazı bitişik bölgeleri ifade eder. Ovanın bitişiğindeki topraklar bazen Peri-Pannonia olarak da adlandırılır.

İngilizcede "Pannonian Basin" ve "Carpathian Basin" terimleri eş anlamlı olarak kullanılmaktadır. "Pannonia" ismi, Roma İmparatorluğu'nun bir eyaleti olan Pannonia'dan gelmektedir. Tarihi bölge, coğrafi ova veya havza ile örtüşüyordu ancak aynı anda değildi; çünkü yalnızca modern Macaristan topraklarının batı kısmı (Transtuna olarak bilinir) antik Pannonia'nın bir parçasıydı; Büyük Macaristan Ovası ise bunun bir parçası değildi:

Modern devlet sınırları açısından, Karpat Havzası, tamamen havza içerisinde yer alan Macaristan topraklarını merkez alır, ancak aynı zamanda güney Slovakya, güneydoğu Polonya, batı-güneybatı Ukrayna, batı Romanya, kuzey Sırbistan, kuzeydoğu Hırvatistan, kuzeydoğu Slovenya ve doğu Avusturya'nın bazı kısımlarını da kapsamaktadır.

Karpat Havzası terimi Macar edebiyatında kullanılırken, Batı Slav dilleri (Çekçe, Lehçe ve Slovakça ), Sırp-Hırvatça, Almanca ve Romence dilleri Pannonia Havzası'nı kullanır (Macarca'da havza Çekçe'de Kárpát-medence olarak bilinir; Lehçe'de Panonská pánev ; Slovakça'da Panoński Basen ; Slovence ve Sırp-Hırvatça'da Panónska panva : Panonski bazen /Панонски базен, Almanca'da; Karpatenbecken/Pannonische Tiefebene ve Rumence'de ; Câmpia Panonică veya Bazinul Panonic). Doğu Slav dilleri, yani Ukraynaca, Tysa-Tuna Ovası veya Middanubian Ovası terimlerini kullanır (Ukraynaca: Тисо-Дунайська низовина, Середньодунайська низовина).

Roma'nın Pannonia eyaleti

[değiştir | kaynağı değiştir]
The Roman empire in red with a land in darker red; water is in pale blue, and non-Roman land in grey
Roma İmparatorluğu içindeki Pannonia
  • Pannonia Inferior havzanın batı yarısının büyük bir kısmını, Tuna'ya kadar kaplıyordu.
  • Pannonia Superior, havzanın batı kenarını ve Virunum'a kadar uzanan Doğu Alpler'in bir kısmını da kapsıyordu. Havzanın güney kıyısı Dalmaçya ve Mezya'daydı.
  • Havzanın doğu yarısı Romalılar tarafından fethedilmedi ve Iazyges'lerin yaşadığı Sarmatya'nın bir parçası olarak kabul edildi. Benzer şekilde, Tuna'nın kuzeyindeki bölgeler (şimdiki Batı Slovakya) imparatorluğa ait değildi; Quadi'lerin yaşadığı Cermanya'nın bir parçası olarak kabul ediliyordu.

Pannonia Havzası ve Karpat Havzası: Günümüz Macaristan topraklarında antik Roma Pannonia eyaleti yalnızca Transtuna topraklarında yer alıyordu, ancak Büyük Macaristan Ovası Pannonia eyaletinin bir parçası değildi. Bu, modern Macaristan topraklarının %29'undan daha azını oluşturduğundan, Macar coğrafyacıları "Karpat Havzası" ve özellikle "Pannonia Ovası" terimlerini, yalnızca tarihsel olmayan değil aynı zamanda topolojik olarak da hatalı bir terim olarak kabul edilmesi nedeniyle kullanmaktan kaçınırlar. Havzanın topraklarının %80'i için "Pannonia" terimi tarihsel olarak kullanılmadığından, Macar coğrafyacı ve tarihçiler daha doğru olan "Karpat Havzası" terimini kullanmaktadırlar. Pannonia "Ovası" terminolojisiyle ilgili diğer mantıksal sorun topografyada yatmaktadır: Küçük Macar Ovası hariç (ki bu bölge antik Pannonia Transtuna topraklarının yalnızca yaklaşık %15'ini oluşturur), tepeler ve dağlar manzaraya hakimdir, dolayısıyla bu bölgede gerçek ovalar çok nadirdir. Antik Roma Pannonia eyaletinin en büyük ovası Hırvatistan'ın Slavonya bölgesinde ve günümüz Sırbistan'ın Voyvodin bölgesinde yer almaktadır.

Etimoloji

[değiştir | kaynağı değiştir]
Daha fazla bilgi: Pannonii ve Carpi people

Julius Pokorny, Pannonia ismini İlirce dilinden, Ön Hint-Avrupa kökü *pen-, "bataklık, su, ıslak" kelimesinden türetmiştir. (bkz. İngilizce fen, "bataklık"; Hintçe pani, "su")[5]

"Karpatlar" ismi, Karadeniz'in doğusundan kuzeydoğusuna, günümüzde Romanya ve Moldova sınırları içinde kalan Transilvanya Ovası'na kadar uzanan geniş bir alanda yaşayan "Karpatlar" veya "Karpat" adı verilen eski Daçya kabileleriyle yakından ilişkilidir. Karpatlar ismi, nihayetinde dağ, kaya veya engebeli anlamına gelen Proto-Hint-Avrupa kökü *sker- / *ker- 'den türemiş olabilir (bkz. Cermen kökü *skerp-, Eski İskandinav Eski Norsça: harfr "tırmık", Gotik skarpo, Orta Aşağı Almanca scharf "çömlek parçası" ve Modern Yüksek Almanca Scherbe "parça", Eski İngilizce Eski İngilizce: scearp ve İngilizce keskin, Litvanyaca kar~pas "kesmek, kesmek, çentik atmak", Letonca cìrpt "kırpmak, kırpmak").[6]

Eski Lehçe karpa kelimesi 'engebeli engebeler, su altı engelleri/kayaları, engebeli kökler veya gövdeler' anlamına geliyordu. Daha yaygın olan skarpa kelimesi ise keskin uçurum veya diğer dikey arazi anlamına gelir. İsmin Hint-Avrupa * kwerp 'dönmek' kelimesinden geldiği ve Eski İngilizce Eski İngilizce: hweorfan benzediği düşünülüyor. 'dönmek, değiştirmek' (İngilizce çözgü) ve Yunanca Grekçe: καρπός karpós 'bilek', belki de dağ sırasının L şeklinde eğilme veya sapma biçimine atıfta bulunuyor.[6]

Coğrafya

[değiştir | kaynağı değiştir]
Pannonia karışık ormanları ovanın tamamını kaplar
Havzanın kenarına yakın Buchlov Doğa Koruma Alanı
Tuna Nehri Haritası

Hem ova hem de havza, Pannonia karışık ormanlar ekolojik bölgesiyle önemli ölçüde örtüşmektedir.

Ova veya havza, Transtuna Dağları tarafından çapraz olarak ikiye bölünür ve daha büyük olan Büyük Macaristan Ovası'nı (Doğu Slovak Ovası dahil) Küçük Macaristan Ovası'ndan ayırır. Avrupa coğrafyasında topografik olarak ayrı bir birim oluşturur ve etrafı kuzeyde ve doğuda Karpat Dağları, güneyde ve güneybatıda Dinar Alpleri ve batıda Alpler ile çevrilidir. Ova aynı zamanda Pannonia karışık ormanlarPannonia Bozkırı ile de ilişkilidir.

Tuna ve Tisa nehirleri havzayı kabaca ikiye böler. Kuzeybatıda Viyana, kuzeydoğuda Košice, güneybatıda Zagreb, güneyde Novi Sad ve doğuda Satu Mare'yi içine alan bir alanı kaplar. Tuna Nehri, Alp Dağları ile Bohemya Ormanı'nı ayıran bir vadiden kuzeybatıdan havzaya girer. Havzanın ortasından geçerek güneydoğu kesiminde Güney Karpatlar'ın Dinarik Alpleri ve Balkan Dağları'na geçiş yaptığı yere kadar uzanır. Tisza Nehri havzaya kuzeydoğudan girer ve Doğu Karpatlar'dan aşağı doğru akar, güneybatı ve güneye doğru devam ederek havzanın güney kesiminde Tuna Nehri'ne katılır. Bölgenin bir diğer önemli nehri ise, Dinar Alpleri'nin doğu etekleri boyunca uzanan ve Tuna Nehri ile birlikte Balkan Yarımadası'nın kuzey sınırını oluşturan Sava'dır. Ayrıca Karpat Havzası'nın güney kesiminde Tuna'ya da karışır. Diğer nehirler arasında Drava, Mureș, Büyük Morava, Drina ve daha pek çok nehir bulunmaktadır. Pannonia'nın batı kesiminde Balaton Gölü yer almaktadır.

İklim ve doğal kaynaklar

[değiştir | kaynağı değiştir]
Avrupa'nın Biyocoğrafik bölgeleri. Karpat Havzası turuncu renkle gösterilmiştir

Yağış miktarı az olmasına rağmen ova önemli bir tarım alanıdır. Bazen bu zengin tınlı lös toprağının tüm Avrupa'yı besleyebileceği rivayet edilir. Ancak son yıllarda toprak erozyonuna neden olan aşırı yağış olaylarında artış yaşanmaktadır. Şiddetli toprak erozyonundan etkilenen alanların bilinmesi, bunu azaltmaya yönelik etkili önlemlerin uygulanmasına yardımcı olabilir.[7]

İlk yerleşimciler için ovada çok az metal veya taş kaynağı bulunuyordu. Arkeologlar obsidyen veya çakmaktaşı, bakır veya altından yapılmış nesnelerle karşılaştıklarında, antik ticaret yollarını yorumlamak için neredeyse eşsiz fırsatlara sahip olmuşlardır.

Jeomorfoloji

[değiştir | kaynağı değiştir]
Temerin yakınlarındaki bir buğday tarlası

Karpat Havzası, Alpler-Himalaya sisteminin jeomorfolojik bir alt sistemidir ve özellikle Miyosen sırasında birbirinden uzaklaşan tortullarla dolu bir arka yay havzasıdır.[8][9]

Pannonia ovası, Transdanubiya Dağları (Macarca: Dunántúli-középhegység ) boyunca iki kısma bölünmüştür. Kuzeybatı kısmına Batı Pannonia ovası (veya ili ), güneydoğu kısmına ise Doğu Pannonia ovası (veya ili ) denir. Bunlar aşağıdaki bölümlerden oluşmaktadır:

  • Batı Pannonia Ovası (il):
    • Viyana Havzası
    • Küçük Macar Ovası
  • Doğu Pannonia Ovası (il):

Not: Transilvanya Platosu ve Lučenec-Košice Çöküntüsü (her ikisi de Karpatlar'ın parçalarıdır) ve diğer bazı ovalar da bazen jeomorfolojik olmayan veya daha eski bölümlerde Pannonia Ovası'nın bir parçası olarak kabul edilirler.

Bölgeler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Ovanın ulusal sınırlara mutlaka karşılık gelmeyen, nispeten büyük veya belirgin alanları şunlardır:

Tarih

[değiştir | kaynağı değiştir]

Tarih öncesi

[değiştir | kaynağı değiştir]
Miyosen Dönemi'nde Pannonian Denizi'nin yaklaşık kapsamı

Pannonia Havzası'nın jeolojik kökeni, Pliyosen Dönemi'nde en geniş alanına ulaşan ve üç ila dört kilometre derinliğinde tortunun biriktiği sığ bir deniz olan Pannonia Denizi'dir.

Antik Çağ

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Pannonia

Ovanın adı Medes adlı Pannon'dan gelmektedir. Ovanın tarihi boyunca çeşitli halklar burada yaşamıştır. MÖ 1. yüzyılda ovanın doğu kesimleri Dakya Devleti'ne aitti, MS 1. yüzyılda ise batı kesimleri Roma İmparatorluğu'nun egemenliğine girdi. Bölgede Pannonia adlı Roma eyaleti ve bugünkü Sırbistan'ın Sremska Mitrovica kentinde, 3. yüzyılda Roma İmparatorluğu'nun dört başkentinden biri olan Sirmium kenti kurulmuştur.

Ortaçağ

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kavimler Göçü'nde ve Orta Çağ başlarında bölge Hun İmparatorluğu, Gepidler Krallığı, Ostrogot Krallığı, Lombardlar Krallığı, Avar Kağanlığı, Batı Slav devleti Samo, Bulgar İmparatorluğu, Frank İmparatorluğu, Büyük Moravya, Aşağı Pannonia Prensliği ve Syrmia Krallığı gibi çeşitli krallıkların egemenliğine girmiştir. Macarlar tarafından 895 yılında kurulan Macaristan Prensliği ovada merkezileşmiş ve hemen hemen tüm ovayı içine alıyordu (eski Avar Kağanlığı da öyle). 1000 yılında Macaristan Kralı I. István'ın taç giymesiyle Macaristan Katolik Krallığı kurulmuştur.

Macaristan'ın puszta bölgesindeki sığır çobanları, y. 1852

11. yüzyılda Macaristan Krallığı tüm Karpat Havzası'nı kapsıyordu; ancak 14. ve 17. yüzyıllar arasında Osmanlı savaşları sırasında Avrupa'nın bu bölümünün değişen kaderi, Karpat Havzası'nı çok sayıda siyasi varlık arasında bölünmüş halde getirmiştir. 1526'daki Mohaç Muharebesi'nden sonra krallığın orta ve doğu bölgeleri ve bu bölgelerin üzerinde bulunduğu ova Osmanlı İmparatorluğu'na katılmış; kuzeybatıda kalan kısım ise Habsburg Monarşisi'nin topraklarına katılarak Macaristan Krallığı adını almıştır. Osmanlı idaresi altında ova, Budim eyaleti, Eğri eyaleti, Sigetvar eyaleti ve Temeşvar eyaleti olarak yeniden düzenlenmiştir.

Modern tarih

[değiştir | kaynağı değiştir]

Pannonia Ovası iki imparatorluk arasında sık sık çatışmalara sahne olmuştur. 17. yüzyılın sonlarında Habsburglar Osmanlılara karşı kesin savaşlar kazandılar ve ovanın büyük kısmı giderek Habsburg yönetimi altına girdi. Habsburg yönetimi altında bölge sonunda Macaristan Krallığı, Temeswar Banat'ı, Askeri Sınır, Hırvatistan Krallığı, Slavonya Krallığı ve Sırbistan ve Temes Banat Voyvodalığı olarak yeniden düzenlenmiştir.

Habsburg Monarşisi daha sonra Avusturya İmparatorluğu'na (1804'te) ve daha sonra Avusturya-Macaristan İmparatorluğu'na (1867'de) dönüştürülmüştür. Ovanın büyük kısmı Avusturya-Macaristan'ın Macar kesiminde yer alıyordu; zira ovadaki diğer tüm Habsburg toprakları 1882'ye kadar Macaristan Krallığı'na dahil edilmişti. Ovanın güneybatı kesimini, Aziz Stephen Tacı Toprakları'ndan biri olan özerk Hırvatistan-Slavonya Krallığı oluşturuyordu.

I. Dünya Savaşı'ndan sonra Avusturya-Macaristan'ın dağılmasıyla bölge Macaristan, Romanya, Çekoslovakya, Avusturya ve Sırp, Hırvat ve Sloven Krallığı (1929'da Yugoslavya olarak yeniden adlandırıldı) arasında paylaşılmıştır. 1918 ve 1919 yıllarında çizilen sınırlar, günümüzdeki Avusturya, Çek Cumhuriyeti, Macaristan, Polonya, Slovakya, Sırbistan, Ukrayna, Hırvatistan ve Romanya devletlerinin sınırları olarak korunmuştur.

Büyük şehirler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Bu, Karpat Havzası'nda bulunan ve şehir sınırları içerisinde nüfusu 100.000'den fazla olan şehirlerin listesidir:

Ayrıca bakınız

[değiştir | kaynağı değiştir]
  • Avrupa coğrafyası
  • Orta Avrupa
  • Pannonia karışık ormanlar
  • Pannonia Biyocoğrafik Bölgesi
  • Pannonia karışık ormanları
  • Pannonia Denizi
  • Transdanubiya Dağları
  • Pelso ünitesi
  • Tisza ünitesi

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ Eldridge M. Moores; Rhodes Whitmore Fairbridge (1997). Encyclopedia of European and Asian Regional Geology. Springer. ISBN 978-0-412-74040-4. 
  2. ^ Adami Jordan; Peter Jordan; Milan Orožen Adamič (2007). Exonyms and the International Standardisation of Geographical Names: Approaches Towards the Resolution of an Apparent Contradiction. LIT Verlag Berlin-Hamburg-Münster. s. 240. ISBN 978-3-8258-0035-2. 
  3. ^ George Walter Hoffman; Christopher Shane Davies (1983). A Geography of Europe: Problems and Prospects. Wiley. ss. 647. ISBN 978-0-471-89708-8. 
  4. ^ George Walter Hoffman; Nels August Bengtson (1953). A Geography of Europe. Ronald Press Co. s. 757. 
  5. ^ [1]J. Pokorny, Indogermanisches etymologisches Wörterbuch, No. 1481 12 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  6. ^ a b Room, Adrian. Placenames of the World. London: MacFarland and Co., Inc., 1997.
  7. ^ Lukić, Tin; Lukić, Aco; Basarin, Biljana; Ponjiger, Tanja Micić; Blagojević, Dragana; Mesaroš, Minučer; Milanović, Miško; Gavrilov, Milivoj; Pavić, Dragoslav; Zorn, Matija; Komac, Blaž; Miljković, Ðurđa; Sakulski, Dušan; Babić-Kekez, Snežana; Morar, Cezar; Janićević, Sava (26 Ekim 2019). "Rainfall erosivity and extreme precipitation in the Pannonian basin". Open Geosciences. 11 (1). ss. 664-681. doi:10.1515/geo-2019-0053 Özgürce erişilebilir. hdl:21.15107/rcub_gery_989 Özgürce erişilebilir. 
  8. ^ Leigh H. Royden; Ferenc Horváth (1988). The Pannonian Basin: A Study in Basin Evolution. American Association of Petroleum Geologists. ISBN 9781629811345. 14 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Mart 2025. 
  9. ^ A. Balázs; L. Matenco; I. Magyar; F. Horváth; S. Cloetingh (2016). "The link between tectonics and sedimentation in back-arc basins: New genetic constraints from the analysis of the Pannonian Basin". Tectonics. 35 (6). American Geophysical Union. ss. 1526-1559. Bibcode:2016Tecto..35.1526B. doi:10.1002/2015TC004109 Özgürce erişilebilir. 

Dış bağlantılar

[değiştir | kaynağı değiştir]
Wikimedia Commons'ta Karpat Havzası ile ilgili ortam dosyaları mevcuttur.

46°30′K 20°00′D / 46.500°K 20.000°D / 46.500; 20.000

"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Karpat_Havzası&oldid=35287406" sayfasından alınmıştır