Kırgızca
| Kırgızca | |
|---|---|
| Kırgız Türkçesi | |
| Кыргызча veya Кыргыз тили | |
| Telaffuz | Kırgızça veya Kırgız tili |
| Bölge | Orta Asya |
| Etnisite | Kırgızlar |
| Konuşan sayısı | (2,941,930 atıf 1993)[1] |
| Dil ailesi | Türk dilleri
|
| Yazı sistemi | Kiril alfabesi, Arap alfabesi |
| Resmî durumu | |
| Resmî dil |  Kırgızistan Çin:
|
| Dil kodları | |
| ISO 639-1 | ky |
| ISO 639-2 | kir |
| ISO 639-3 | kir |
Kırgızca veya Kırgız Türkçesi (Kırgızca: Кыргыз тили (Kiril), Kırgız tili (Latin), قىرعىزچا, قىرعىز تىلى), Altay dilleri'nin Türk dili'nin dallarından Kıpçak grubuna ait bir Türk dilidir. Kazakça ile yakın özellikler gösteren Kırgızca, yaklaşık 5 milyon kişi tarafından konuşulmakta olup Kırgızistan'ın birinci resmî dilidir.
Özellikleri
Sözcük başı Ortak Türkçe asıllı kelimeler y'ler c'ye dönüşmüştür; yol: жол (col), yıldız: жылдыз (cıldız) vb. Eklerde de değişme olur, yuvarlak ünlüler kendinden sonraki ünlüleri etkiler: bölmö: бөлмэ (bölme), köpölöktördön: кэлэбэклэрдэн (kelebeklerden), bazı b ile başlayan kelimeler m olabilir: boyun: боюн (moyun), bun (sıkıntı): муң (muñ; ñ nazal n, ŋ ve ng sesi verir).
Kırgızcanın eski şekilleri 24 harfli Orhun yazısı ile yazılmıştır. Günümüzde ise Kırgızca bazı ilave harfler kullanılarak Türkiye'de Latin alfabesi, Kırgızıstan'da Kiril alfabesi ve Çin'de [2] Arap alfabesi ile yazılabilmektedir.
Alfabe
Kırgız Türkleri tarih boyunca çok alfabe kullanmış bu ise Kırgız Türkçesinin telaffuzda çok olmasa da değişmesine sebep olmuştur. Kırgız Türklerinin milli alfabesi bütün Türk Dünyasının en eski ve özüne ait alfabesi olan Orhun alfabesi, Göktürk alfabesi, Runik, Turan alfabesi diye de adlandırılmış Eski Türk Alfabesidir.
Eski Türkçede olduğu gibi sağdan sola doğru KIRKIZ kelimesinin yazılışı :
Turan Alfabesinden sonra ise Sogdlardan alınan Uygur alfabesi kullanılmıştır. Ardından Türk Dünyasının Müslüman olmaya başlaması ile Müslüman olan bütün Türk toplulukları Arap alfabesine geçmeye başladılar. Uzun bir vakit Arap Alfabesi kullanılmıştır. Arap alfabesinden sonra kısa bir süre Latin alfabesi kullanılsa bile Sovyet baskısı sebebiyle Rusların kullandığı Kiril Alfabesi yerleştirilmiştir. Günümüzde Kırgızistan alfabesi Kiril Rus alfabesidir.
Günümüz Kırgız alfabesi Kırgızca'nın yazımı için kullanılan alfabedir. Kırgızca iki alfabe ile yazılır. Bunlar;
- Kiril alfabesi: Kırgızistan'da,
- Arap alfabesi: Çin Halk Cumhuriyeti'nda yaşayan Kırgızlar tarafından kullanılır.
| Kiril alfabesi | Kırgız isim | Arap alfabesi[3] | Başka alfabeyle yazma | Latin alfabesi (1928—1940) |
IPA |
| А а | а | ا | A a | A a | /ɑ/ |
| Б б | бе | ب | B b | B в | /b/, [w], [v] |
| В в | ве | ۋ | V v | V v | /v/ |
| Г г | ге | گ ع* |
G g | G g, Ƣ ƣ | /ɡ/ [ʁ] |
| Д д | де | د | D d | D d | /d/ |
| Е е | e | ه | E e | E e | /je/, /e/ |
| Ё ё | ё | يو | Yo yo | Yo yo | /jo/ |
| Ж ж | же | ج | J j | Ç ç (Ƶ ƶ 1938-1940) | /dʒ/ |
| З з | зе | ز | Z z | Z z | /z/ |
| И и | и | ى | İ i | I i | /i/ |
| Й й | ий | ي | Y y | J j | /j/ |
| К к | кa | ك ق* |
K k | K k, Q q | /k/, [q], [χ] |
| Л л | эл | ل | L l | L l | /l/ |
| М м | эм | م | M m | M m | /m/ |
| Н н | эн | ن | N n | N n | /n/ |
| Ң ң | ың | ڭ | Ñ ñ | Ŋ ŋ | /ŋ/ |
| О о | о | و | O o | O o | /o/ |
| Ө ө | ө | ۅ | Ö ö | Ɵ ɵ | /ø/ |
| П п | пe | پ | P p | P p | /p/ |
| Р р | эр | ر | R r | R r | /r/ |
| С с | эс | س | S s | S s | /s/ |
| Т т | те | ت | T t | T t | /t/ |
| У у | у | ۇ | U u | U u | /u/ |
| Ү ү | ү | ۉ | Ü ü | Y y | /y/ |
| Ф ф | эф | ف | F f | F f | /f/ |
| Х х | ха | ح | H h | X x (H h 1928-1938) | /χ/ (=/k/) |
| Ц ц | це | تس | C c | Ts ts | /ʦ/ |
| Ч ч | че | چ | Ç ç | C c | /tʃ/ |
| Ш ш | ша | ش | Ş ş | Ş ş | /ʃ/ |
| Щ щ | ща | - | Şç şç | Şc şc | /ʃtʃ/, /ʃː/ |
| Ъ ъ | ажыратуу белгиси | - | - | - | - |
| Ы ы | ы | ى | İ i | Ь ь | /ɯ/ |
| Ь ь | ичкертүү белгиси | - | - | - | - |
| Э э | э | ه | É é | E e | /e/ |
| Ю ю | ю | يۋ | Yu yu | Yu yu | /ju/, /jy/ |
| Я я | я | يا | Ya ya | Ya ya | /ja/, /jɑ/ |
Sayılar
| Sayı | Kırgızca (Kiril) | Okunuşu | Sayı | Kırgızca (Kiril) | Okunuşu |
| 1 | бир | bir | 7 | жети | ceti |
| 2 | эки | eki | 8 | сегиз | segiz |
| 3 | үч | üç | 9 | тогуз | toguz |
| 4 | тѳрт | tört | 10 | он | on |
| 5 | беш | beş | 20 | жыйырма | cıyırma |
| 6 | алты | altı | 100 | жүз | cüz |
Dilbilgisi
Zamanlar
Kırgızcada şimdi zaman çeşitliliği de görülür. -a / -e, -y ekiyle kurulan şimdiki zamandır (cönököy uçur çak - basit şimdiki zaman):
| Kırgızca (Kiril) | Hecelenimi (Latin) | Türkçesi | Kırgızca (Kiril) | Hecelenimi (Latin) | Türkçesi |
| Качамын | kaç-a-mın | kaçarım | Качабыз | kaç-a-bız | kaçarız |
| Качасын | kaç-a-sın | kaçarsın | Качасыңар | kaç-a-sıñar | kaçarsınız |
| Качасыз | kaç-a-sız | kaçarsınız | Качасыздар | kaç-a-sızdar | kaçarsınız |
| Качат | kaç-a-t | kaçar | Качышат | kaç-ış-a-t | kaçarlar |
Tataal uçur çak (birleşik şimdiki zaman) yat-, yür-, tur-, otur- fiilleriyle kurulan şimdiki zamana Kırgızcada birleşik şimdiki zaman denir:
Мен иштеп жүрѳм (men işte-p cür-ö-m): "ben çalışıyorum".
Zamirler
| Şahıs Zamirleri | Teklik | Çokluk | ||
|---|---|---|---|---|
| Kırgızca |
Türkçe | Kırgızca | Türkçe
| |
| Мен (Men) | Ben | Биз (Biz) | Biz | |
| Сен (Sen) | Sen (teklik samimî) | Силер (Siler) | Siz (çokluk samimî) | |
| Сиз (Siz) | Siz (teklik resmî) | Сиздер (Sizder) | Sizler (çokluk resmî) | |
| Ал (al) | O | Алар (alar) | Onlar | |
Kırgızca konuşma kılavuzu
Kısa cümleler
| Türkçe | Kırgızca (Latin) | Kırgızca (Kiril) |
|---|---|---|
| Merhaba! | Salamatsızbı! | Саламатсызбы! |
| Evet | Ooba | Ооба |
| Yok | cok | Жок |
| İyi günler! | Kutmanduu gününüz menen! | Кутмандуу күнүңүз менен! |
| İyi akşamlar! | Kutmanduu keçiñiz menen! | Кутмандуу кечиңиз менен! |
| Ne var ne yok? | Emne cañılık? | Эмне жаңылык? |
| Nasılsın? | Kandaysiz? | Кандайсыз? |
| İyi, teşekkürler, ya siz? | Cakşı, rahmat, özüñüz? | Жакшы, рахмат, өзүңүз? |
| Hoşçakalın! | Cakşı kalıñız! | Жакшы калыңыз! |
| Görüşürüz! | Körüşkönçö! | Көрүшкөнчө! |
| Üzgünüm! | Keçirip koyuñuz! | Кечирип коюңуз! |
| Açık | Açık | Ачык |
| Kapalı | Cabık | Жабык |
| Çekme | Tart | Тарт |
| İtme | Türt | Түрт |
| Küçük | Kiçine | Кичине |
| Büyük | Çoñ | чоң |
| Kırgızca konuşabiliyor musunuz? | Siz Kırgızça süylöy alasızbı? | Сиз Кыргызча сүйлөй аласызбы? |
| Kırgızca konuşamıyorum. | Men Kırgızça süylöy albaym. | Мен Кыргызча сүйлөй албайм. |
| Biraz Kırgızca konuşabiliyorum. | Men bir az Kırgızça süylöy alam. | Мен бир аз Кыргызсча сүйлөй алам. |
| Anlıyorum. | Men tüşünöm. | Мен түшүнөм. |
| Anlamıyorum. | Men tüşünböym. | Мен түшүнбөйм. |
| Teşekkürler! | Rahmat! | Рахмат! |
| Çok teşekkürler! | Çoñ rahmat! | Чоң рахмат! |
| Çok iyi, teşekkürler! | Abdan cakşı, rahmat! | Абдан жакшы, рахмат! |
| İyi. | Cakşı. | Жакшы. |
| Lütfen | Suranıç (ötünüç) | Сураныч (өтүнүч) |
| Bir şey değil! | Eçteke emes! | Эчтеке эмес |
| Özür dilerim! | Keçiresiz! | Кечиресиз! |
| Bir az | Bir az | Бир аз |
| Bir az yavaş söyleyiniz lütfen? | Bir az cayıraak süylöñüzçü! | Бир аз жайыраак сүйлөңүзчү! |
| Yazabilir misiniz? | Caza alasızbı? | Жаза аласызбы? |
| Ben çantamı kaybettim. | Men sumkamdı cogottum. | Мен сумкамды жоготтум. |
| Ben cüzdanımı kaybettim. | Men kapçıgımdı cogottum. | Мен капчыгымды жоготтум. |
| Ben pasaportumu kaybettim. | Men pasportumdu cogottum. | Мен паспортумду жоготтум. |
| Bana doktoru çağırınız! | Maga dokturdu çakırgıla! | Мага доктурду чакыргыла! |
| Polisi çağırınız! | Militsiyaga konguroo kılıñızçı! | Милицияга коңгуроо кылыңызчы! |
Toplantı, Geliş, Tanışma ≡ Жолугушуу. Бир Жактан Келүү. Таанышуу Merhaba! ≡ Саламатсызбы || амансызбы! İyi günler ≡ Кутмандуу күнүңүз менен! İyi akşamlar ≡ Кутмандуу кечиңиз менен! Günaydın ≡ Кутмандуу таңыңыз менен! Hoş Geldiniz ≡ Кош келиңиздер! Teşekkürler ≡ Ыракмат Sizi gördüğüme çok mutlu oldum ≡ Сизди көргөнүмө абдан кубанычтамын Her şey yerinde ≡ Баары жайында Ne yapıyorsunuz? ≡ Кандай турасыздар? İşleriniz nasıl? ≡ Иштериңиз кандай?
Türkçe, Kırgızca, Sahaca karşılaştırmaları
Türkiye Türkçesinde Türkçe menşeli söz başlarındaki Y ile başlayan kelimeler Kırgızcada "C" sesi ile söylenirken, Yakutçasındа (Saha Türkçesi) "S" iledir.
| 'Türkçe(Y) | Kırgızca(C) | Sahaca(S) | Kırgızca | Sahaca | Türkçe |
| yıl | Cıl | Sıl | жыл | сыл | йыл |
| yağmur | camğır | Samıır | жамгыр | самыыр | ягъмур |
| Yaka | caka | Sağa | жака | саҕа | яка |
| yalamak | caloo | Salaa | жалоо | салаа | яламак |
| Yaş | caş | Saas | жаш | саас | яш |
| yaşdaş | caştaş | Saastas | жашташ | саастас | яшдаш |
| Yat | cat | Sıt- | жат | сыт | ят |
| yedi | ceti | Sette | жети | сэттэ | еди |
| Yel | cel | Siel | жел | сиэл | ель |
| yeni | cañı | Saña | жаңы | саҥа | ени |
| Yeniden | cañıdan | Sañattan | жаңыдан | саҥаттан | ениден |
| yer | cer | Sir | жер | сир | ер |
| Yumak (yıkamak) | cuu- | Suuy- | жуу | сууй | юмак(йыкамак) |
| Yıldız | cıldız | Sulus | жылдыз | сулус | йылдыз |
| Yirmi | cıyırma | Süürbe | жыйырма | сүүрбэ | йирми |
| Yok (hayır) | cok | Suoh | жок | суох | ёк(хайыр) |
| Yol | col | Suol | жол | суол | ёл |
| Yumurta | cumurtka | Sımmııt | жумуртка | сымыыт | юмурта |
| Yumuşak | cumşak | Sımnağas | жумшак | сымнаҕас | юмурта |
| Yüz | cüz | Süüs | жүз | сүүс | юзь |
Kırgız Türklerinde kişi adları ve anlamları
Manas Destanı'ndaki Kırgız kişi isimlerine baktığımızda çoğunluğunun erkek adları olduğu görülür. Eskiden kullanılan klasik Kırgız adları şöyledir: Toktobay, Karabek, Kaldar, Abıke, Meçdibay. Çağdaş Kırgız adları köken bakımından türlüdür. Arapça, Farsça ve Tacikçe, öbür Türk dillerinden adlar vardır. Son yıllarda Kırgız soyadları yavaş yavaş Rus tesirinden kurtulup özüne dönmeye başlamıştır. -Ova, -ov ekleri yerine uulu(oğlu) ve kızı takıları kişilerin insiyatifine göre yaygınlaşmaktadır. Son dönemde kullanılan isimlerden kadın adı olarak «Aybike» — anlamı "ay güzeli", erkek adı olarak «Abay» — anlamı "ihtiyatlı" modadır.[4]. Şayırkul (k.adı), Baglan (erkek ve k. adı), Meerim (k.adı), Cidegül (k.adı), Batma (k.adı), Burmahan (k.adı).
Ayrıca bakınız
Kırgız Türkçesinin eski hali
13. yüzyıl öncesinde Kırgız Türkçesi ile ilgili en önemli kaynaklar şüphesiz Bütün Türk toplumlarına ait olan yazılı kaynak durumundaki Orhun-Yenisey Yazıtlarıdır. 1240 yılında yazılmış olan Moğolların Gizli Tarihi adlı eserde Kırgız başbuğunun adı "Yedi" olarak geçer. Yedi sözü sayı anlamındaki 7 rakamını ifade eder. Bu da bize gösterir ki günümüz Kırgızcasındaki "c" ile başlayan sözlerin Eski Kırgız dilindeki karşılığı "y" idi[5]. Kırgızlarla içiçe yaşayan öbür Türk topluluklarından Hakas, Tıva, Şor, Altay Türklerinin şive tesiriyle zamanla c haline dönmüştür. Moğol şivelerinin tesirinin olma ihtimali de bulunmaktadır. Çünkü 12. yüzyıl öncesi Kırgız dilinin orijinal bir Türkçe olduğu Yenisey Yazıtları'ndan anlaşılmaktadır.
Kaynakça
- ^ http://www.ethnologue.com/language/kir
- ^ Kızılsu Kırgız ve İli Kazak Özerkde.
- ^ Kyrgyz alphabet, language and pronunciation
- ^ Киргизские имена
- ^ Moğolların Gizli Tarihi, s. 268
Dış bağlantılar
- Kırgızca<>Türkçe Sözlük (Pamukkale Üniversitesi)
- Kırgızca Konuşma Kılavuzu (İngilizce)
- Kırgızca Тезаурус Полной Луны (Rusça)
- Kırgızca (Rusça)
- Kırgız Edebiyatı - I 31.Cilt Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı (Türkçe)
- Kırgız Edebiyatı - II. 32. Cilt
- Kırgız Türkçesi Sözlüğü
| Resmi (ulusal) | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Resmi (bölgesel) |
| ||||
| Çin Dilleri | |||||
| Bölge veya il seviyesinde resmiyeti olmayan diğer azınlık dilleri |
| ||||
| Kreol/karma diller | |||||
| İşaret dilleri | |||||
| Nesli tükenmiş diller | |||||
| |||||
