Kırım Tatar edebiyatı

	Bu madde Kırım Tatarları ile ilgilidir; Kırım Tatarları"Tamga" symbol of the Crimean Tatar Gerae family
	Kırım dışındaki Kırım Tatarları; Bulgaristan · Türkiye
	Dil ve lehçeleri; Kırım Tatarcası · Çöl · Yalıboyu · Orta yolak; Alfabe · Osmanlı Türkçesi · Çağatayca ; Eski Kıpçakça · Codex Comanicus
	Kimlik ve milli semboller; Kırım Tatar adı · Kırım · Bayrak; Tarak Tamga · Ant Etkenmen
	Kırım Tatar kültürü; Mutfak
	Tarih; Kırım Hanlığı; Kırım Halk Cumhuriyeti; Sovyetler Birliği'nde Kırım Tatarları; Kırım Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti; Sürgün; Avdet; KTMH
	Bazı Kırım Tatarları; Gaspıralı · Çelebicihan · Kırımoğlu
	g; t; d;

Kırım Tatar edebiyatı eserlerinin en eskileri, Altın Orda (13.-15. yüzyıllar) döneminde, altın çağı ise Kırım Hanlığı (15.-18. yüzyıllar) döneminde verilmiştir.

Tarihçe[değiştir | kaynağı değiştir]

Orta Çağ[değiştir | kaynağı değiştir]

Mahmud Kırımlı'nın 13. yüzyıla ait "Yusuf ve Züleyha ile ilgili şiiri" Kırım Tatarcasının en eski eseri olarak kabul edilmektedir. Ali (ö. 1232),^[1] Mahmud (13-14 yy.), Mevlana Receb bin İbrahim (ö. 1386),^[2] Mevlana Şerefeddin bin Kemal (ö. 1438) ve Kemal Ümmi (ö. 1475).^[3]

Klasik dönem[değiştir | kaynağı değiştir]

Altın Orda döneminde Kırım Tatarlarının İslamiyeti benimsemelerinden sonra Divan şiiri veya Saray edebiyatı oluşmaya başlamıştır. İlk yazarlar, hanlar ve aristokratlardı. Dönemin ünlü şairleri Abdül-Mecid Efendi, Usein Kefeviy, I. Mengli Giray, II. Ğazi Giray, Ramel Hoca, Âşık Ömer, Mustafa Cevheriy, Leyla Bikeç, Âşık Arif, Canmuhammed ve Edip Efendi'dir. I. Bahadır Giray'ın eşi Han-zade-hanum da şair olarak biliniyordu. 15-17. yüzyıllarda Kırım şiiri antolojileri ortaya çıkmaya başladı.

O dönemin tüm edebi eserleri Arap alfabesi ile yazılmıştır. Şiir dili, uzun ve kısa ünlüleri kafiyeli kullandığı için Arapça ve Farsça'dan etkilenmiş, Türk dili ise ünlüleri bu şekilde ayırt etmemiştir.^[4] Aynı zamanda folklorda daha az ödünç alınan daha konuşma diline ait bir dil kullanılmıştır. (Örneğin "Çorabatır", "Kör oğlu", "Tair ve Zore".)

Diğer eserler arasında tarihi olaylar ve çoklu yarlıklarla ilgili yazılar yer almaktadır.^[5]

Kırım'ın 1783'te Rus İmparatorluğu tarafından ilhak edilmesinden sonra, gelişiminin başlıca hamisi Kırım hanları olan Kırım Tatar edebiyatı adeta olarak donmuştu.

Yeni dönem[değiştir | kaynağı değiştir]

Kırım Tatar edebiyatında hikâye ve romanın temellerini atan İsmail Gaspıralı, Kırım edebiyatının canlanmasında önemli rol oynamıştır. Gaspıralı, Terciman gazetesinde yeni Kırım Tatar yazarlarının eserlerini yayınlıyordu. 20. yüzyıl başlarındaki önde gelen şairler arasında Eşref Şemi-zade, Bekir Çobanzade, Abdulla Dermenci, Şevki Bektöre, Abdulla Latifzade ve Amdi Giraybay bulunmaktaydı . 1901'de Abdulla Özenbaşlı, ilk Kırım Tatar draması olan "Olçağa çare almaz" eserini yayınladı.

Kırım Tatarlarının edebi süreci, 1944 yılında Kırım Tatarlarının Sürgünü ile kesintiye uğradı. O zamandan 1970'lere kadar Sovyetler Birliği'nde Kırım Tatar edebiyatı özellikle bastırılmıştır.

Modern yazarlardan bazıları Şamil Aladin, Cengiz Dağcı, Ümer İpçi, Yusuf Bolat, Ayder Osman, Ervin Ümerov, Rüstem Müyedin, Şakir Selim, Yunus Kandım, Seyran Süleyman, Nuzet Ümerov'dur.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ Kurnaz C., Çeltik H. Osmanlı Donemi Kırım edebiyatı. - Ankara: Kültür Bakanlığı, 2000.
^ Bursalı M. T. Kırım müellifleri. - Istanbul, 1919.
^ Banarlı N. S. Resimli Türk edebiyatı tarihı. C.C.I-II. - Istanbul: Milli egitim basimevi, 1987.
^ Меметов И. Периодизация истории развития крымскотатарского литературного языка 1 Nisan 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
^ Материалы для истории Крымского ханства, извлеченные, по распоряжению имп. Академии наук, из Московского главного архива Министерства иностранных дел. Издал В. В. Вельяминов-Зернов. — СПб., s.1864.−1109.

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Türk edebiyatı

[Osmanlı-1] Kurnaz C., Çeltik H. Osmanlı Donemi Kırım edebiyatı. - Ankara: Kültür Bakanlığı, 2000.

[müellifleri-2] Bursalı M. T. Kırım müellifleri. - Istanbul, 1919.

[3] Banarlı N. S. Resimli Türk edebiyatı tarihı. C.C.I-II. - Istanbul: Milli egitim basimevi, 1987.

[4] Меметов И. Периодизация истории развития крымскотатарского литературного языка 1 Nisan 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[5] Материалы для истории Крымского ханства, извлеченные, по распоряжению имп. Академии наук, из Московского главного архива Министерства иностранных дел. Издал В. В. Вельяминов-Зернов. — СПб., s.1864.−1109.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]