José Joaquín Fernández de Lizardi
| José Joaquín Fernández de Lizardi | |
|---|---|
 | |
| Doğum | 15 Kasım 1776 Meksiko, Yeni İspanya |
| Ölüm | 21 Haziran 1827 (50 yaşında) Meksiko, Meksika |
| Meslek | Yazar, gazeteci |
| Dil | İspanyolca |
| Milliyet | Meksikalı |
José Joaquín Fernández de Lizardi (15 Kasım 1776 - 21 Haziran 1827), Meksikalı yazar ve politik gazeteci. Latin Amerika'nın ilk romanı olarak bilinen El Periquillo Sarniento (1816) romanının yazarı olarak bilinmektedir.
Hayatı[değiştir | kaynağı değiştir]
İlk yılları[değiştir | kaynağı değiştir]
Lizardi, İspanya'nın Yeni Dünya'da fethettiği toprakları yönetmek için kurduğu dört genel valilikten başkenti olan Yeni İspanya'nın Meksiko şehrinde doğdu. Mexico City'de ve çevresinde çalışan bir doktor olan babası, ailesinin ihtiyaçlarını karşılamak için yazarlık da yapmıştır. Aynı şekilde annesi de mütevazı bir aileden gelmektedir; annesinin babası Puebla şehri civarlarında kitapçılıkla uğramıştır.
Lizardi'nin babasının 1798'de ani bir hastalıktan ölmesiyle Lizardi, Colegio de San Ildefonso'daki öğrenimini yarıda bırakarak Taxco-Acapulco bölgesinde küçük bir hakim sıfatıyla memur oldu. 1805'te Taxco'da evlendi.
Kariyeri[değiştir | kaynağı değiştir]
Lizardi, genişleyen ailesinin ihtiyaçlarını karşılamak için babası gibi yazarlık yapmaya başladı. Edebiyat hayatına 1808 yılında İspanya kralı VII. Fernando şerefine bir şiir yayımlayarak başladı. VII. Fernando despotizme doğru eğilimi ve Yarımada Savaşı'nın olduğu yıl 1808'deki belirsiz politikalarından ötürü daha sonra bağımsızlık yanlısı Meksikalılar arasında milliyetçi bir öfkenin hedefi oldu. Kralın sürgün edilmesiyle vatansever bir Meksikalı ve daha sonraki proto-milliyetçi görüşlerine uygun olarak halkın lehine bir duruş sergiledi.
Kasım 1810'da Meksika Bağımsızlık Savaşı'nın başlamasıyla Morelos'un isyancı güçleri Lizardi'nin Subdelegado temsilcisi (sömürge sisteminde eyalet hükûmetinin en yüksek konumu) olarak yerel yönetimin başında olduğu Taxco'yla savaştı. İsyancıların ilk zaferinden sonra Lizardi her iki tarafa da oynamaya başlayarak şehrin cephaneliğini isyancılara teslim etti ancak başkaldırı hareketlerinin genel valisini konu hakkında bilgilendirdi. Daha sonraki yazıları bağlamında değerlendirilen bu eylemler ikiyüzlü görünmemektedir. Lizardi direnişçilerin entelektüel amaçları ve reformist politikasını hep destekledi fakat aynı şekilde savaşa ve kan dökülmesine karşı biriydi. Taxco'yu barışçıl yolla isyancılara teslim ederek şehirde emri altındaki can kaybını önlemeyi amaçladı. Ocak 1998'de Taxco'nun valilik tarafından tekrar ele geçirilmesiyle Lizardi isyancı bir sempatizan olarak mahkûm edildi ve diğer mahkûmlarla birlikte Mexico City'ye gönderildi. Sadece Taxco ve vatandaşlarını zarar görmemesi için harekete geçtiğini savunarak genel valiliğe başarılı bir şekilde temyize başvurdu.
Lizardi artık özgürdü ve Mexico City'de yaşamaya başladı ancak işini ve mülklerini kaybetmişti. Ailesini geçindirmek için tam zamanlı yazı ve yayımcılık işine girişti ve yıl boyunca gazete ve broşürlerde yirmiden fazla hafifçe hicivsel şiir yayınladı. 5 Ekim 1812'de Meksika'da sınırlı bir basın özgürlüğü ilan edildikten sonra Lizardi, ülkedeki ilk sivil toplum gazetelerinden birisini hızlıca kurdu. El Pensador Mexicano adlı gazetesinin ilk sayısı basın özgürlüğünün hemen dört gün sonrasında 9 Ekim'de yayımlandı ve gazetede kendi takma adı olarak "Meksikalı Düşünür" unvanını seçti.
Gazeteciliğinde Lizardi, günün siyasi sorunları hakkında hafif sosyal eleştirilerinden vazgeçerek Vichemyal hükûmetin otokratik eğilimlerine saldırdı ve İspanya'daki Cortes'in temsil ettiği liberal istekleri destekledi. Yazıları, Voltaire, Rousseau ve Diderot'nun yasaklanmış kitapların gizli okumalarından elde edilen aydınlanma fikirlerinin etkisini görülmektedir. El Pensador Mexicano (Aralık 1812) gazetesinin dokuzuncu sayısında Lizardi, genel vali Francisco Javier Venegas'a doğrudan saldırdı ve bu da Lizardi'nin tutuklanmasına neden oldu. Gazeteyi hapishanesinin hücresinden yayınlamaya devam etti ancak kendisini mahkûm eden sistemin eleştirisineve isyancılara sessiz kalarak bağımsız yanlısı okurlarını dehşete düşürdü. Félix María Calleja'nın Mart 1813'te yeni genel vali olarak belirlenmesiyle Lizardi valiye övgüler yağdırdı ve böylece yedi aylık mahkûmiyetinden sonra serbest bırakıldı.
Serbest bırakılmasından sonra Lizardi sürekli olarak yazmaya ve yayımcılığa devam etti fakat kral taraftarından yapılan sansürler arttı ve Engizisyon, Lizardi'nin eleştirel üslubunu yumuşattı. Avrupa'da Napolyon'a karşı alınan zaferden sonra otoriter bir monarşinin yeniden kurulmasıyla İspanyol Cadiz Cortes devrildi ve 1814'te basının özgürlüğünün kaldırıldı. Bunun sonucunda Lizardi, sosyal eleştirisini ifade etmek için gazetecilikten edebiyata yöneldi. Sosyal ve siyasi konjonktürü, Lizardi'yi Meksika ile Latin Amerika'nın ilk gerçek romanı olarak bilinen El Periquillo Sarniento'nun yayımcılığına ve yazarlığına yönlendirdi.
Biçim ve kapsam olarak bir roman olduğu düşünülen El Periquillo Sarniento, Lizardi'nin süreli yayınlarına birçok bakımdan benzemektedir. 1816 boyunca haftalık olarak bölüm bölüm basılıp satıldı. Lizardi, Meksika'nın siyasi ve ahlakî iklimi üzerine geniş bir yorum yaptığı romanı, yazarın diğer süreli yayınlarında olduğu gibi sansüre uğradı. İlk üç bölüm sansür sürecinden geçerken Lizardi'nin dördüncü ciltte köleliğe (Asiento olarak adlandırılan) yönelik doğrudan saldırıda bulununca dördüncü cildin yayımı durduruldu. Son on altı bölüm, Lizardi'nin ölümünden ve Meksika'nın bağımsızlığından on yıl sonra 1830-1831'de yayımlandı. Kraliyet baskısının 1820'ye kadar sürdüğü süreçte Lizardi'nin diğer kurgusal eserleri de yayımlandı: Fábulas (fabl derlemelesi, 1817), Noches tristes (roman, 1818), La Quijotita y su prima (roman, 1818-1819) ve Don Catrín de la Fachenda (1820'de tamamlandı, 1832'de yayımlandı).
1820'de liberal İspanyol anayasasının yeniden ilanıyla birlikte Lizardi gazeteciliğe geri döndü fakat değişen siyasiler tarafından yine saldırıya uğradı, mahkûm edildi ve sansürlendi. Kraliyet yanlıları1821'deki Meksika'nın bağımsızlığına kadar onu baskı altına aldı, federalist eğilimine karşı çıkan merkeziyetçiler bağımsızlıktan sonra ona saldırdı ayrıca Masonik eğilimine karşı Katolik hiyerarşisi yanlılarınca saldırıya uğradı.
Ölümü[değiştir | kaynağı değiştir]
Lizardi, 1827'de 50 yaşındayken tüberkülozdan öldü. Ailesinin aşırı yoksulluğu nedeniyle isimsiz bir mezara mezar taşı olmadan gömüldü. Mezar taşına yazılacağı umduğu sözler şöyleydi: "Ülkesi için elinden gelenin en iyisini yapan Meksikalı Düşünür'ün külleri burada yatmaktadır."
Not[değiştir | kaynağı değiştir]
Bu madde, The Mangy Parrot (Indianapolis, 2004) adlı romanın İngilizce çevirisinin önsözünde Lizardi'nin kısa özgeçmişinin revize edilmiş bir versiyonuna dayanmaktadır ve yazarın izniyle kullanılmıştır. Lizardi'nin hayatıyla ilgili birincil eserler Jefferson Rea Spell'in The Life and Works of José Joaquín Fernández de Lizardi (Philadelphia, 1931) ve Bridging the Gap: Articles on Mexican Literature (Mexico City: Editorial Libros de México, 1971, ss. 99-141) çalışmaları da kullanılmıştır.
Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]
- José Joaquín Fernández de Lizardi 15 Ekim 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İspanyolca)
- José Joaquín Fernández de Lizardi'nin eserleri (İspanyolca)
- Hayatı 23 Ekim 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İspanyolca)
