Huş kabuğu

Sayfanın 8 Ocak 2016 tarihinde onaylanmış olan kontrol edilmiş bir sürümü, bu revizyonu temel almıştır.

Huş kabuğundan kano, Kuzey Amerika

Huş kabuğu, huş (Betula) ağacının bir bıçak yardımıyla floeme bağlı iç kabuğundan kolayca tabaka olarak soyulabilen ve araç gereç yapımında kullanılan dış kabuğu. Güçlü ve suya dayanıklı karton gibi kolayca kesilip bükülen huş kabuğu, tarihöncesi çağlardan beri değerli yapı, kaplama ve yazı malzemesi olarak iş görür ve bugün bile güncelliğini yitirmeden ondan sanat ürünleri oluşturulabilir. Kabukta tıbbi ve kimyasal maddeler bulunur ve betulin gibi bazıları aynı zamanda fungusit (mantar öldürücü) olduklarından saklama kaplarında yiyeceğin korunmasına yardımcı olur.

Huş türleri

Farklı yörelerde farklı huş türleri kullanılır:

Kâğıt huşu (Betula papyrifera): Kuzey Amerika'da
Himalaya huşu (Betula utulis): Hindistan ve Nepal'de

Hasat

En uygun hasat mevsimi suyun yürümeye başladığı ilkbahar ile yaz başıdır. Ağacın floeme dahil olan iç kabuğu değil onun üzerinde yer alan ve genelde 25 inç kalınlığında olan dış kabuğu soyularak hasat edilir. Malzemenin büyüklüğüne bağlı olarak yerden yüksekçe huş gövdesinde alttan ve üstten daire biçiminde kesildikten sonra iki daire arası yandan kesilerek kabuk tek parça olarak soyulur. Kabuk ağaç kesildikten sonra soyulabildiği gibi, ağacı kesmeden de kabuk zararsız biçimde soyulabilir. Dış kabuk uygun biçimde soyulursa huş ağacının iç kabuğu kendini yenileyip tekrar dış kabukla örtülüyor. İlk hasattan 10-20 yıl sonra aynı ağacın kabuğu aynı yerden ikinci kez hasat edildiği kayıtlara geçmiştir^[1]. Soyulan kabuk rulo hâlinde bırakılmayıp düzleştirilir. Taze soyulmuş kabukla çalışma yapılabildiği gibi, daha sonra kullanmak üzere kurutulan kabuklar ılık suda ıslatılarak ya da buhara veya ateşe tutulup yumuşatıldıktan sonra da kullanılabilir.

Kullanımı

Saklama kabı malzemesi: Hemen hemen bütün bölgelerde kap kacak gibi mutfak malzemesi ya da değişik amaçlarla kullanılan, sepet, kutu ve kutucuk yapımından kullanılır. İskandinavya ve Finlandiya'da fıçı ve kova yapımında kullanılır. Plastik yiyecek kaplarına göre oldukça doğal ve zararsız olan huş kabuğundan yapılma saklama kapları, kabuğun içeriğindeki triterpenlerden betulin adlı terpen bileşiğinden dolayı uzun süre bozulmadan saklama özelliğine sahip olduğu düşünülüyor^[1].
Barınak malzemesi: Kuzey Amerika'da Atabaskların tipi denilen konik yüksek çadırları ile Algonkinlerin vigvam denilen kubbeli alçak çadırları, Sibirya'daki yerli halkların çum denilen konik çadırları huş kabuğuyla kaplanır. Finlandiya'da çatı (huş kabuklu çatı) kaplamsı olarak kullanılır.
Taşıt malzemesi: Atabasklar ve Algonkinler kano, kızak, tobagan yaparlar.
Beşik malzemesi: Alaska Atabaskları beşik yaparlar.
Silah malzemesi: Kuzey Asya'da Moğollar, Türkler, Koreliler ve Çinliler yay ve sadak (ok kabı) yapımında kullanır.
Yakıt malzemesi: Kuzey Amerika'da meşale olarak kullanılır.
Müzik malzemesi: Kuzey Amerika'da çalgı yapımında kullanılır. Finlandiya'da çobanlar korno (huş kabuğu kornosu tuohitorvi) yaparlar^[2]^[3].
Giysi malzemesi: Kuzey Amerika'da kar ayakkabısı başta olmak üzere giyim kuşam yapımında kullanılır. İskandinavya ve Finlandiya'da ayakkabı yapılır. Arktika yerli halklarınca kar gözlüğü yapılır.
Balıkçılık malzemesi: Finlandiya'da kıvrıştırılarak ağ mantarı olarak kullanılır.
Kuzey Amerika'da Ojibvalar, Odavalar, Kriler ve diğer Algonkin halkları saydam kabuklardan halk sanatı olarak huş kabuğu ısırığı (Mazinibaganjigan) adı verilen desenler oluşturur.
Yazı malzemesi: Rusya'da (Novgorod) ve Hindistan ile Nepal'de kâğıt olarak kullanılmış (huş kabuğu elyazmaları).
Resim malzemesi: Rusya'da modern resim sanatında kullanılır^[4]

Etnografya

Etnografik olarak huş kabuğunu en yoğun biçimde kullanan yerli halklar, Avrasya ve Kuzey Amerika'nın kuzey bölgelerinde yaşayan halklardır.

Kuzey Amerika'da Amerika Birleşik Devletleri ile Kanada'da yaşayan Alaska Atabaskları, Atabask halkları, Algonkin halkları gibi Kızılderililer ve Kanada Kızılderilileridir.

Kuzey Amerika'da daha çok kâğıt huşu (Betula papyrifera) türü kullanılır. Kâğıt huşunun (Ahtnaca k’ey, Denağinaca q'eytsay, Değinakça q'eyh, Holikaçukça q'iyh, q'eyh, Tanakrosça k'įį, Yukarı Tananaca k'įį, Guçince kʼìi) daha çok kabuğu kullanılır ve bu kabukla kar ayakkabısı, kano, kızak, beşik, konut kaplaması, sepet^[5] ve mutfak gereçleri yaparlar^[6]. Kanada'daki Kanada Atabasklarından olan Sarıbıçaklar için geçmişte Huş kabuğu Kızılderilileri (< İngilizce Birch-rind Indians, Birch-Rindmen^[7]) adı da kullanılmıştır.

Ayrıca bakınız

Alaska yerli sanatı

Kaynakça

^ ^a ^b John Zasada, Birch and Birch Bark
^ Raymond Parks (1995), The Tuohitorvi: Cornett Survival or Re-creation?, The Galpin Society Journal, No. XLVIII, March, 1995, pp. 188-93 (İngilizce)
^ Paimen (Fince)
^ Выставка картин Евгения Ушакова «Березовая Русь» открылась в Иркутске (Rusça)
^ Susan W. Fair (2006), Alaska Native Art: Tradition, Innovation, Continuity, University of Alaska Press
^ Uses Of Birch Bark
^ Weledeh Yellowknives Dene (1997), Weledeh Yellowknives Dene, a history. Dettah: Yellowknives Dene First Nation Council

Dış bağlantılar

[refZasada-1] John Zasada, Birch and Birch Bark

[2] Raymond Parks (1995), The Tuohitorvi: Cornett Survival or Re-creation?, The Galpin Society Journal, No. XLVIII, March, 1995, pp. 188-93 (İngilizce)

[3] Paimen (Fince)

[4] Выставка картин Евгения Ушакова «Березовая Русь» открылась в Иркутске (Rusça)

[refSusanfair-5] Susan W. Fair (2006), Alaska Native Art: Tradition, Innovation, Continuity, University of Alaska Press

[6] Uses Of Birch Bark

[refWeledeh-7] Weledeh Yellowknives Dene (1997), Weledeh Yellowknives Dene, a history. Dettah: Yellowknives Dene First Nation Council

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]