Hive Devrimi

Hive Devrimi
Rus İç Savaşı
Tarih 1917–1924 Bölge Harezm, Hive Hanlığı (günümüzde Batı Özbekistan ve Kuzey Türkmenistan) Sonuç Kızıl Ordu zaferi  • Harezm Sovyet Halk Cumhuriyeti kuruldu.
Taraflar
Rusya SFSC Genç Hiveliler HKP	Hive Hanlığı Korbaşı Hareketi
Komutanlar ve liderler
Mikhail Frunze	Cüneyt Han

Hive Devrimi, 1917–1924 seneleri arasında vukû bulan hadiseleri ifade eder. Bu süreç, Hive Hanlığı’nın 1920’de tasfiyesini, akabinde Harezm Sovyet Halk Cumhuriyeti’nin teşkilini, Kızıl Ordu’nun müdahalesini, halkın geniş çaplı silahlı direnişini (bkz. Korbaşı) ve bu direnişin bastırılmasını, 27 Ekim 1924 tarihinde bu cumhuriyetin Sovyetler Birliği’ne müstakil bir birlik cumhuriyeti olarak dâhil edilmesini, ardından yapılan millî sınır tayini neticesinde bu yeni cumhuriyetin ilgasını ve yerine Özbek SSC ile Türkmen SSC’nin teşkil edilmesini ihtiva eder.

1917–1920 Yılları Arasında Hive Hanlığı

Hive, Rusya Geçici Hükûmeti ve Ekim İhtilâli (1917)

1910'dan 1918'e kadar Hanlık, İsfendiyar Han tarafından idare edilmekteydi. 1917’de vukû bulan Ekim İhtilâli, II. Nikolay’ın tahttan çekilmesi ve Rus Geçici Hükûmeti’nin iktidarı devralması üzerine liberal ıslahatların tatbikine teşebbüs edilmişse de, İsfendiyar Han’ın muhafazakâr temâyülleri bu ıslahatların önünde büyük bir mâni teşkil ettiğinden, bu teşebbüsler akîm kalmıştır. Hanlık dâhilinde memnuniyetsizlik gitgide artmış, bu huzursuzluk, bilhassa Rusya’daki Ekim İhtilâli’nden ve Bolşeviklerce ilan edilen ileri fikirli kararnâmelerin (Arazi Kararnâmesi) Hive’de duyulmasıyla had safhaya ulaşmıştır. Hive Hanlığı’nın bağımsızlığı, hem Geçici Hükûmet hem de Ekim İhtilâli’nden ve Geçici Hükûmet’in lağvından sonra RSFSC tarafından tanınmıştır.

Hive’de Darbe (1918)

İsfendiyar Han’ın icrâ ettiği siyaset, 1918 yılında halkın nezdinde büyük bir hoşnutsuzluk uyandırmıştır. Bu hoşnutsuzluk neticesinde, bahar aylarında Türkmen-Yomut aşiretinin reisi olan Cüneyd Han, bir askerî darbe tertiplemiş; İsfendiyar Han’ı tahttan indirerek neredeyse mukavemetsiz biçimde Hive’de iktidarı ele geçirmiştir. İsfendiyar Han’ın akrabası olan Seyyid Abdullah, 1918–1920 yılları arasında Han ilân edilmiştir.

1918–1920 Yıllarında Hive Hanlığı

Cüneyd Han’ın fiilî diktası ve onun tâkib ettiği saldırgan hariciye siyaseti, memleketi müthiş askerî hezimetlere (bkz. Petro-Aleksandrovsk Kuşatması (1918)) uğratmış; bu durum, Hanlık dâhilindeki huzursuzluğu daha da derinleştirmiş, halk arasında kitlesel hicretlere sebebiyet vermiştir. 1918 yılında Hive haricinde Harezm Komünist Partisi tesis edilmiştir. Bu parti her ne kadar küçük bir yapıya sahip idiyse de (1919 Kasım’ında yaklaşık 600 azaya malik idi), sonradan (bilhassa RSFSC’nin mühim desteğiyle) monarşinin devrilmesinde başat rolü oynayan unsur olmuştur. Genç Hiveliler hareketinin öncü simalarından biri de Bobookhun Salimov idi.

1920–1924 Yıllarında Hive Devleti

Hive Hanlığı’nın Lağvı ve Harezm Sovyet Halk Cumhuriyeti’nin Teşekkülü (1920)

Hive Hanlığı içindeki çelişkiler daha da şiddetlenmiş, Kasım 1919'da Komünistlerin öncülüğünde bir ayaklanma baş göstermiştir. Ancak isyancıların kuvveti hükûmet kuvvetlerini mağlup etmeye kâfi gelmemiştir. Bu sebeple Rusya’dan Kızıl Ordu birlikleri isyancılara destek vermek üzere gönderilmiştir. 1920 Şubat başlarında, Cüneyd Han’ın ordusu tümüyle mağlup edilmiştir. 2 Şubat günü Said Abdullah Han tahtı terk etmiş, 26 Nisan 1920 tarihinde ise RSFSC’ye bağlı olmak üzere Harezm Sovyet Halk Cumhuriyeti ilân edilmiştir.

Hive Devrimi’nin Neticeleri

Bu ihtilâlin neticesinde Hive’de monarşi tasfiye edilmiş (1920), cumhuriyet ilân olunmuş, daha sonra ise bu cumhuriyet Sovyetler Birliği’ne dâhil edilmiştir.

Kaynaklar

• Karakalpak Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Tarihi Üzerine İncelemeler, cilt 2 (1917–1963). Taşkent, 1964, s. 68.
• Kuzmin, S. (2018). İç Asya Memleketlerinde Yirminci Asrın İlk Yarısında Monarşilerin Tasfiyesine Dair Mekanizmalar. // Şark’ta Din ve Cemiyet, sayı 2, s. 188–145.