Hitit çivi yazısı
.jpg)
Hitit çivi yazısı, Hitit dilini yazmakta kullanılan çivi yazısıdır. Millattan önce 2. bin yıldan kalma çivi yazısı ile yazılmış Hititçe metinler, kil tabletler halinde korunmuştur.
Hititliler tarafından kullanılan çivi yazısı, büyük ölçüde Eski Asur medeniyetinden alınmıştır. Rüster ve Neu tarafından yayımlanan Hethitisches Zeichenlexikon (HZL), Eski Asur belgelerinde kullanılan 600 çivi yazısı formuna karşılık, Hitit belgelerinde kullanılan 375 çivi yazısı formu listelemektedir. Bunların 11 tanesi Hurri ve Hatti belgelerinde de görülür. İşaretlerin yarısına yakınının hece değeri vardır. Geri kalanları ise tüm kelimeyi temsil eden logogram ve ideogramlardan oluşur.
Hitit çivi yazısı işaretleri 3 farklı formda görülebilir: Heceleri belirten hece yazısı, Akadca'dan alınan Akadogramlar ya da Sümerce'den alınan Sümerogramlar. Akadogram ve SÜmerogramlar bu dillerden alınma işaretler olmakla birlikte, kullanım esnasında Hitiçe karşılıklarıyla okunurlar. Geleneksel olarak transliterasyon esnasında;
- Hece yazısı eğik küçük harflerle
- Akadogramlar EĞİK BÜYÜK HARFLERLE
- Sümerogramlar BÜYÜK HARFLERLE yazılır.
Bu nedenle, örneğin GI 𒄀 işareti üç şekilde translitere edilebilir; Hitiçe gi (ya da ge), Akadca QE-RU-UB, Sümerce GI ya da belirteç olarak kullanıldığında GI olarak.
Hece Yazısı[değiştir | kaynağı değiştir]
Hitit hece yazısı, tek ünlüden oluşan hecelerden (V), ünsüz ile başlayan ünlü seslerden (CV), ünlü ile başlayan ünsüz seslerden (VC) ya da başında ve sonunda ünsüz bulunan ünlülerden (CVC) oluşur. Bu sistemde b, p, d, t, g, k, ḫ, r, l, m, n, š, z ünsüzleri, a, e, i, u ünlüleriyle ya da ya (=I.A 𒄿𒀀), wa (=PI 𒉿) ve wi (=wi5=GEŠTIN 𒃾) heceleriyle birlikte kullanılabilir.
V (Ünlü)[değiştir | kaynağı değiştir]
| a 𒀀 |
| e 𒂊 |
| i 𒄿 |
| u 𒌋, ú 𒌑 |
CV (Ünsüz + Ünlü)[değiştir | kaynağı değiştir]
| b- | p- | d- | t- | g- | k- | ḫ- | l- | m- | n- | r- | š- | w- | y- | z- | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| -a | ba 𒁀 | pa 𒉺 | da 𒁕 | ta 𒋫 | ga 𒂵 | ka 𒅗 | ḫa 𒄩 | la 𒆷 | ma 𒈠 | na 𒈾 | ra 𒊏 | ša 𒊭 | wa 𒉿 | ya 𒅀 | za 𒍝 |
| -e | be 𒁁 | pé, pí 𒁉 |
de, di 𒁲 |
te 𒋼 | ge, gi 𒄀 |
ke, ki 𒆠 |
ḫe 𒄭, ḫé 𒃶 |
le, li 𒇷 |
me 𒈨, mé 𒈪 |
ne 𒉈, né 𒉌 |
re, ri 𒊑 |
še 𒊺 | ze 𒍣, zé 𒍢 | ||
| -i | bi 𒁉 | ti 𒋾 | ḫi 𒄭 | mi 𒈪 | ni 𒉌 | ši 𒅆 | wi5 𒃾 | zi 𒍣 | |||||||
| -u | bu, pu 𒁍 |
du 𒁺 | tu 𒌅 | gu 𒄖 | ku 𒆪 | ḫu 𒄷 | lu 𒇻 | mu 𒈬 | nu 𒉡 | ru 𒊒 | šu 𒋗, šú 𒋙 |
zu 𒍪 | |||
VC (Ünlü + Ünsüz)[değiştir | kaynağı değiştir]
| -b | -p | -d | -t | -g | -k | -ḫ | -l | -m | -n | -r | -š | -z | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| a- | ab, ap 𒀊 | ad, at 𒀜 | ag, ak 𒀝 | aḫ, eḫ, iḫ, uḫ 𒄴 | al 𒀠 | am 𒄠 | an 𒀭 | ar 𒅈 | aš 𒀸 | az 𒊍 | |||
| e- | eb, ep, ib, ip 𒅁 | ed, et, id, it 𒀉 | eg, ek, ig, ik 𒅅 | el 𒂖 | em, im 𒅎 | en 𒂗 | er, ir 𒅕 | eš 𒌍, 𒐁 | ez, iz 𒄑 | ||||
| i- | il 𒅋 | in 𒅔 | iš 𒅖 | ||||||||||
| u- | ub, up 𒌒 | ud, ut 𒌓 | ug, uk 𒊌 | ul 𒌌  |
um 𒌝 | un 𒌦 | ur 𒌨, úr 𒌫 | uš 𒍑 | uz 𒊻 | ||||
CVC (Ünsüz + Ünlü + Ünsüz)[değiştir | kaynağı değiştir]
- Ḫ: ḫal 𒄬 ; ḫab/p 𒆸 ; ḫaš 𒋻; ḫad/t 𒉺 (=pa, PA "asa"); ḫul (=ḪUL "kötü"); ḫub/p 𒄽; ḫar/ḫur 𒄯 (ḪAR "çember", ḪUR "kalın", MUR "akciğer")
- K/G: gal 𒃲 (=GAL "büyük"); kal,gal9 𒆗; kam/gám 𒄰 (=TU7 "çorba"); k/gán 𒃷 (=GÁN "tarla"); kab/p,gáb/p 𒆏 (=KAB "sol"); kar (=KAR "bulmak"); k/gàr 𒃼; k/gaš 𒁉 (=bi, KAŠ "bira"); k/gad/t 𒃰 (=GAD "kumaş"); gaz 𒄤 (=GAZ "öldürmek"); kib/p ; k/gir 𒄫; kiš 𒆧 (=KIŠ "dünya"); kid/t9 𒃰 (=gad); kal 𒆗 (=KAL "güçlü"); kul 𒆰 (=KUL "evlat"); kúl,gul 𒄢 (=GUL "kırmak"); k/gum 𒄣; kur 𒆳 (=KUR "toprak"); kùr/gur 𒄥
- L: lal 𒇲 (=LAL "bağlamak"); lam 𒇴; lig/k 𒌨 (=ur); liš 𒇺 (=LIŠ "kaşık"); luḫ 𒈛 (=LUḪ "bakan"); lum 𒈝
- M: maḫ 𒈤 (=MAḪ "büyük"); man (=MAN "20"); mar 𒈥; maš 𒈦 (=MAŠ "yarım"); meš (="90") ; mil/mel 𒅖 (=iš); miš 𒈩 ; mur 𒄯 (=ḫur); mut (=MUD "kan")
- N: nam 𒉆 (=NAM "bölge"); nab/p 𒀮; nir 𒉪; niš (=adam)
- P/B: p/bal 𒁄; pár/bar 𒈦 (=maš); paš ; pád/t,píd/t 𒁁; p/bíl 𒉋 (=GIBIL "yeni"); pir ; p/biš,pùš 𒄫 (=gir); p/bur
- R: rad/t 𒋥; riš 𒊕 (=šag)
- Š: šaḫ 𒋚 (=ŠUBUR "domuz"); šag/k 𒊕 (=SAG "kafa"); šal 𒊩 (=MUNUS "kadın"); šam 𒌑 (=ú); šàm ; šab/p ; šar 𒊬 (=SAR "bitki"); šìp ; šir 𒋓 (=ŠIR "testisler"); šum 𒋳; šur 𒋩
- T/D: t/daḫ, túḫ 𒈭; tág/k,dag/k 𒁖; t/dal 𒊑 (=ri); tám/dam 𒁮 (=DAM "kadın eş"); t/dan 𒆗 (=kal); tab/p,dáb/p 𒋰 (=TAB "2") ; tar 𒋻; t/dáš,t/diš 𒁹 ("1") ; tàš 𒀾; tin/tén 𒁷; t/dim 𒁴 ; dir (=DIR "kırmızı") ; tir/ter 𒌁 (=TIR "orman") ; tíš; túl 𒇥; t/dum 𒌈; t/dub/p 𒁾 (=DUB "kil tablet") ; túr/dur 𒄙 (=DUR "soymak")
- Z: zul 𒂄; zum 𒍮
Belirteçler[değiştir | kaynağı değiştir]
Belirteçler telaffuz edilmeyen, ama bir ismin durumunu ya da doğasını betimleyen Sümerogramlardır. Örneğin URUḪa-at-tu-ša (𒌷𒄩𒀜𒌅𒊭) kelimesindeki URU belirteci, Hattuşa'nın bir şehir olduğunu belirtmek için kullanılır. Bu kelime başındaki URU olmadan, "Hattuşa" olarak telaffuz edilir.
- m, I ("1", DIŠ) 𒁹, erkek kişi adları
- DIDLI 𒀸 (son ek), çoğul ya da topluluk
- DIDLI ḪI.A 𒀸𒄭𒀀 (son ek), çoğul
- DINGIR (D) 𒀭 "tanrı"
- DUG 𒂁 "kap"
- É 𒂍 "ev"
- GAD 𒃰 "kumaş"
- GI 𒄀 "tüp, kamış"
- GIŠ 𒄑 "tahta"
- GUD 𒄞 "memeli"
- ḪI.A 𒄭𒀀(son ek), çoğul
- ḪUR.SAG 𒄯𒊕 "dağ"
- ÍD "nehir"
- IM 𒅎 "kil"
- ITU 𒌚 "ay"
- KAM 𒄰 (son ek), sayı
- KI 𒆠 (son ek), bazı yer adları
- KU6 𒄩 "balık"
- KUR 𒆳 "toprak"
- KUŠ 𒋢 "kürk"
- LÚ 𒇽 "adam"
- MEŠ 𒈨𒌍 (son ek), çoğul
- MEŠ ḪI.A 𒈨𒌍𒄭𒀀 (son ek), çoğul
- MUL 𒀯 "yıldız"
- MUNUS (f) 𒊩 "kadın", kadın kişi adları
- MUŠ 𒈲 "yılan"
- MUŠEN 𒄷 (son ek) "kuş"
- NA4 "taş"
- NINDA 𒃻 "ekmek"
- PÚ "kaynak"
- SAR 𒊬 (son ek) "bitki"
- SI 𒋛 "boynuz"
- SÍG 𒋠 "yün"
- TU7 𒄰 "çorba"
- TÚG 𒌆 "giysi"
- Ú 𒌑 "bitki"
- URU 𒌷 "şehir"
- URUDU 𒍐 "bakır"
- UZU 𒍜 "et"
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- Emil Forrer, Die Keilschrift von Boghazköi, Leipzig (1922)
- J. Friedrich, Hethitisches Keilschrift-Lesebuch, Heidelberg (1960)
- Chr. Rüster, E. Neu, Hethitisches Zeichenlexikon (HZL), Wiesbaden (1989)
- Gillian R. Hart, Some Observations on Plene-Writing in Hittite, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London (1980)
- Gordin, Shai. Hittite Scribal Circles: Scholarly Tradition and Writing Habits, Wiesbaden: Harrassowitz (2015)