Hezârfen Ahmed Çelebi

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Başlığın diğer anlamları için Hezarfen (anlam ayrımı) sayfasına bakınız.
Hezârfen Ahmed Çelebi
Hezarfen Ahmed Çelebi.jpg
1950 yılında Sivil Havacılık Kongresi için çıkarılmış olan ve Hezârfen Ahmed Çelebi'ye atıfta bulunan bir posta pulu
Doğum Ahmed
1609
İstanbul, Osmanlı İmparatorluğu
Ölüm 1640 (30-31 yaşlarında)
Cezayir, Osmanlı İmparatorluğu
Milliyet Türk
Meslek Bilim insanı
Etkin yıllar 1630'lar
Dönem IV. Murad dönemi

Hezârfen Ahmed Çelebi (Osmanlıca: هزارفنّ أحمد چلبی‎, d. 1609 - ö. 1640), Evliya Çelebi'nin Seyahatnâme isimli eserinde yer alan, 17. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu'nda yaşamış olduğuna inanılan efsanevi Müslüman Türk bilginidir.[1] Hezârfen Ahmed Çelebi, Seyahatnâme'de geçen anlatısına göre 1632 yılında lodoslu bir havada Galata Kulesi'nden kuş kanatlarına benzer bir araç takarak kendini boşluğa bırakması ve İstanbul Boğazı'nda 3358 metre süzülerek Üsküdar'da yer alan Doğancılar Meydanı'na inmesi ile tanınır. Buna rağmen modern Osmanlı tarihçileri ve mühendisler tarafından hikâyenin bilimsel olarak tutarsız olması ve başka herhangi bir tarihsel kaynakta geçmemesi neden gösterilerek bir efsane olduğu savunulur.[2]

Hezâr, Farsça kökenli bir sözcük olup ''1000 (bin)'' anlamına gelir. Hezârfen ise "bin fenli (bilimli)'', yani "çok şey bilen" anlamına sahiptir.[3][4] Çelebi sözcüğü ise ''yüce kişi, efendi, rabb'' anlamlarına gelen, Osmanlı İmparatorluğu'nun neredeyse tüm dönemlerinde kullanılmış Süryanice kökenli bir unvandır.[5][6]

Olayın geçtiği kaynaklar[değiştir | kaynağı değiştir]

1554-1562 yılları arasında Avusturya adına Kostantiniyye elçiliği yapmış Ogier Ghislain de Busbecq, "bir Türkün uçuş denemesi yaptığını" kaynaklarında belirtmiştir. Ancak, Busbecq'in bu ifadesi doğruysa bile Evliya Çelebi'den yaklaşık 75 sene önceye dayanır ve Hezârfen Ahmed Çelebi ile ilgisizdir.[7] Hezârfen Ahmed Çelebi'den bahseden tek kaynak, Evliya Çelebi'nin 10 ciltlik Seyahatname'sinde geçen üç satır uzunluğundaki ifadeden ibarettir. Evliya Çelebi eserinde şunları yazar:[8]

“ İptida, Okmeydan'ın minberi üzere, rüzgâr şiddetinden kartal kanatları ile sekiz, dokuz kere havada pervaz ederek talim etmiştir. Badehu Sultan Murad Han, Sarayburnu'nda Sinan Paşa Köşkü'nden temaşa ederken, Galata Kulesi'nin taa zirve-i belâsından lodos rüzgârı ile uçarak, Üsküdar'da Doğancılar Meydanı'na inmiştir. Bu olay Osmanlı Devleti'nde ve Avrupa'da büyük yankı buldu ve dönemin padişahı IV. Murad tarafından da beğenildi. Sonra Murad Han, kendisine bir kese altın ihsan ederek, "Bu adam pek havf edilecek (korkulacak) bir ademdir. Her ne murad ederse, elinden geliyor. Böyle kimselerin bekası caiz değil, " diye Gâzir'e (Cezayir) nefyeylemiştir (sürmüştür). Orada merhum oldu. „

Akademik görüşler[değiştir | kaynağı değiştir]

Tarihsel görüş[değiştir | kaynağı değiştir]

Temsili uçuş güzergahı

Osmanlı Devleti'nin maliye kayıtlarını içeren arşivlerde, IV. Murad zamanında hediye olarak bir kese altın sikke verildiğine dair hiçbir bilgi yer almamaktadır.[2] Aynı zamanda bu görece önemli olayın tek kaydı, "esere renk katmak için abartılarla dolu" olarak tanımlanmış, Evliya Çelebi'nin Seyahatname eserinde bulunmaktadır.[2] Bu nedenlerden ötürü pek çok Osmanlı tarihçisi bu hikâyeye şüphe ile yaklaşmaktadır.

Prof. Dr. İlber Ortaylı, pek çok kez Hezârfen'in uçuşunu "Evliya Çelebi'nin masalı"[9], "uydurma", "efsane" veya "hikaye"[10] olarak tanımlamıştır. Prof. Dr. Halil İnalcık da bu iddiaya destek vermiş, konu hakkında "İlber Hoca'nın düşünce ve analizlerine kesinlikle katılıyorum. Yanlış olan, yıllarca roman tarzındaki bu efsanelerin gerçek diye tarih kitaplarında yer alması, okutulmasıdır. Bunları düzeltmemiz gerekir." demiştir.[11] Halil İnalcık, Ekmeleddin İhsanoğlu ve İlber Ortaylı gibi Osmanlı tarihçilerinin birlikte hazırladıkları bir eserde de Çelebi'nin varlığına şu cümleler ile değinilmiştir:[2]

“ Galata Kulesi’nden Üsküdar’a kanat takarak uçtuğu öne sürülen Hezârfen Ahmed Çelebi, sadece Evliya Çelebi’nin Seyahatname’sinde anıldığı ve başka hiçbir kaynak tarafından doğrulanamadığı için efsaneden öte bir anlam taşımaz. „

Aerodinamik görüş[değiştir | kaynağı değiştir]

Aerodinamik bilimi açısından da böyle bir uçuşun gerçekleşemeyeceği düşünülmektedir. Kule ile meydan arasındaki yükseklik farkı yaklaşık 62 metre, iki nokta arasındaki mesafe de 3358 metredir.[2] Bu verilere göre Çelebi’nin uçuşu gerçekleştirebilmesi için yatayda 55 metre yol alırken düşeyde de en fazla 1 metre alçalması, yani 55:1 süzülme oranıyla yol alması gerekmektedir. Ancak günümüzde en hafif malzemelerle yapılmış olan delta kanat denilen uçuş aletleri ile bile bu orana ulaşmak olanaksızdır.[2] Modern delta kanatların ortalama süzülme oranları 15:1 olmaktadır. Denizler ve büyük su birikintileri üzerinde uçan objeyi yükseltecek termik hava akımları da bulunmaz. Ayrıca, lodosun da uçuşa ters yönde etki etmesi beklenir.[2]

Diğer inanışlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Uçuş ile ilgili tek kaynak, Evliya Çelebi'nin Seyahatname'sinde yer alan bir paragraf olmasına rağmen, Hezârfen Ahmed Çelebi hakkında pek çok farklı inanış evrilmiştir. Kendi geliştirdiği takma kanatlarla Berberi fizikçi Abbas Kasım İbn Firnas'tan sonra uçmayı başaran ilk insan olduğu, uçma tasarısını gerçekleştirdiği ve geniş bilgisinden ötürü halk arasında ''Hezârfen'' olarak anıldığı söylenmektedir.[kaynak belirtilmeli]

İlk uçma denemelerinde, Leonardo Da Vinci'nin uçma konusundaki çalışmalarında kendinden çok önce bu konuda deneyler yapan 10. yüzyılın Müslüman Türk alimlerinden olan İsmail Cevheri'den ilham aldığı söylenir. Cevheri'nin bulgularını iyice inceleyen ve öğrenen Çelebi'nin, kuşların uçuşunu inceleyerek tarihi uçuşundan önce hazırladığı kanatlarının dayanıklılık derecesini ölçmek için, Okmeydanı'nda deneyler yaptığı varsayılır.[kaynak belirtilmeli]

Kültürel etkileri[değiştir | kaynağı değiştir]

Sivil Havacılık Kongresi için 1950 tarihinde PTT tarafından basılmış pul

Hezârfen Ahmed Çelebi, Türk havacılık tarihinin en kayda değer kişilerinden birisi olarak görülür ve Türkiye'de kültürel açıdan önemli bir yer edinmiştir.

  • PTT idaresinin 17 Ekim 1950 tarihinde İstanbul’da toplanan Milletlerarası Sivil Havacılık Kongresi için çıkardığı üç hatıra pulundan zeytuni yeşil-mavi renkli 20 kuruşluk olanın taşıdığı temsili resim, Hezârfen Ahmed'in Galata Kulesi'nden Üsküdar'a uçuşunu tasvir etmektedir.
  • Bir dönem TRT Çocuk kanalında Hezârfen Ahmed Çelebi'nin küçüklüğünde yaşadıklarını ve uçuş merakını anlatan Küçük Hezarfen isimli bir çizgi film yayınlanmıştır.[12][13][14]
  • 2013-2015 yılları arasında TRT Çocuk kanalında yayınlanan Pırdino adlı çizgi dizide Sercan Tutal tarafından canlandırılmıştır.
  • 2010 yılının sonlarında üç boyutlu kısa bir animasyona konu edilmiştir.[15]
  • 2012 yılında Fazıl Say tarafından bestelenmiş olan Hezârfen Ney Konçertosu'nda Hezârfen Ahmed Çelebi'nin sıra dışı hikâyesi anlatılmıştır. Hezarfen Ney Konçertosu; İstanbul 1632 Baharı, Galata Kulesi, Uçuş ve Cezayir Sürgünü adlı, birbirine bağlı dört bölümden oluşmaktadır.[16]
  • Yönetmenliğini Mustafa Altıoklar'ın yaptığı 1996 yapımı Türk filmi olan İstanbul Kanatlarımın Altında, Hezârfen Ahmed Çelebi'nin uçuş öyküsünü işlemiş ve başrol, Ege Aydan tarafından canlandırılmıştır.
  • 2015 yapımı Muhteşem Yüzyıl Kösem Türk dizisinde Ushan Çakır tarafından canlandırılmıştır.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ "HEZÂRFEN AHMED ÇELEBİ". TDV İslâm Ansiklopedisi. 30 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Kasım 2022. 
  2. ^ a b c d e f g "Hezarfen gerçekten uçtu mu?". blog.milliyet.com.tr. 5 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Kasım 2019. 
  3. ^ "Hezarfen Kelimesinin Anlamı ve Kökeni - Etimoloji". www.etimolojiturkce.com. 22 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Kasım 2022. 
  4. ^ "Hezarfen Ne Demek? Da Vinci'den Ahmed Çelebi'ye ve Günümüze Çok Yönlü Entelektüellik!". Evrim Ağacı. 3 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Kasım 2022. 
  5. ^ "Çelebi". Nişanyan Sözlük. 9 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Kasım 2019. 
  6. ^ "Çelebi Kelimesinin Anlamı ve Kökeni - Etimoloji". www.etimolojiturkce.com. 11 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Kasım 2022. 
  7. ^ Wilkins, John. Mathematicall Magick or the Wonders that may be performed by Mechanicall Geometry. In two books. Concerning Mechanicall Powers and Motions, London 1648, 204; also see a reprint of the same book in The Mathematical and Philosophical Works of John Wilkins to which is prefixed the author's life and an account of his works, 1802, vol. II, 201
  8. ^ Evliya Çelebi Seyahatnamesi. C. 1, S. 670
  9. ^ İlber Ortaylı - Hezarfen Uçtu mu?, erişim tarihi: 9 Kasım 2019 
  10. ^ "Türk Hava Kuvvetleri'ni Lawrence'tan öğrendim". www.hurriyet.com.tr. 9 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Kasım 2019. 
  11. ^ "Katerina'da haklı Hezarfen'de haksız | GAZETE VATAN". www.gazetevatan.com. 9 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Kasım 2019. 
  12. ^ Çocuk, T. R. T. "Türkiye'nin Çocuk Kanalı, Canlı TV, Çizgi Film İzle, Yarışmalara Başvur". TRT Çocuk. 22 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ocak 2022. 
  13. ^ Üzer, Mehmet; Çetin, Şaban. ""Küçük Hezarfen" çizgi filminde yer alan millî kültür unsurlarının incelenmesi". İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi. 7 (3): 2049-2079. doi:10.15869/itobiad.439514. 
  14. ^ Selanik Ay, Tuğba; Korkmaz, Çağdaş. "Sosyal bilgiler programında yer alan değerler ve kültürel ögeler bağlamında "Küçük Hezarfen" çizgi filmi". Batı Anadolu Eğitim Bilimleri Dergisi. 8 (2): 49-62. 25 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mayıs 2021. 
  15. ^ "Hezarfen The Movie". 20 Ocak 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Şubat 2011. 
  16. ^ "Hezârfen Ney Konçertosu". 8 Aralık 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Aralık 2012. 

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Hezârfen_Ahmed_Çelebi&oldid=29474572" sayfasından alınmıştır