Girih
Girih (Farsça گره, "düğüm" anlamında) veya Farsça gereh sazi ("düğüm atmak") İslam sanatında mimari ve diğer el sanatlarında kullanılan, köşeli geometrik şekillerden oluşan, girift bir şerit örgü süs sanatıdır. İran İslam sanatında, gereh-sazi desenleri, tuğla işçiliğinde (bannā'ī), stükko ve mozaik fayans işlerinde görülür.[1] Girih, düzenli dizili noktalardan yayılan ve bu noktalarda kesişen çizgilerden meydana gelen geometrik (genelde yıldız ve çokgen) tasarımlar olarak tanımlanmıştır.[2]
Tahta işçiliğindeki anlamıyla gereh-sazi iki şekilden birinde olabilir. Birinci biçimiyle bir kafes işlemesi olarak yapılır, bunun içi boş bırakılırdı veya boşlukları tahta, renkli cam veya başka malzemelerle doldurulur. İkinci biçimiyle, mozaik pano şeklinde yapılabilir, altıgenler, yıldız ve diğer geometrik şekiller içeririrdi, genelde cami, saray ve özel meskenleri süslemekte kullanılırdı.
Girihin üç boyutlu karşılığı mukarnas olarak adlandırılır. Mukarnas, sarkıtlı kubbe altı süslemesidir.
Tarih[değiştir | kaynağı değiştir]
Tahta işçiliği[değiştir | kaynağı değiştir]
Tahta kafeslerden günümüze kalan en eski örnekler 1311 yılından kalmış Nayin'deki Cuma Camii'nin trabzanlarıdır. Yıldız ve çokgen şekilli süslemenin en eski örneklerinden biri, 1369 tarihli bir minberdir, Fars vilayetindeki Bavanat şehrindeki Cuma Camii'nden bulunurdu, günümüzde İran Ulusal Müzesi'inde bulunur.
Bu tahta işçiliği tekniği Safavi döneminde çok popülerdi, özellikle İsfahan'da çeşitli eski yapılarda örneklerini görmek mümkündür. Pencere için yapılan bu kafes işlemlerinde boşluklar camla doldurulurdu. Daha sonraki tarihlerde, kafeslerdeki boşluklar kapanmış, parçalar daha ince yapılmış, yıldız ve çokgen çizimleri daha yoğun ve karmaşık hâle gelmiştir. Tavanlarda kullanılan girih desenleri mozaik, boya ve yaldızla süslenirdi. Kaçar Hanedanı döneminde eğri çizgiler ve çiçek örüntüleri kullanılmaya başlandı, ayrıca ayna parçaları da eklendi.[3]
Mimari[değiştir | kaynağı değiştir]
Mimari tarz olarak girihten bahseden en eski kaynak yaklaşık 1565 yılına rastlar.[4] Topkapı Parşömeni gibi 15. yüzyıl sonlarından kalma girih desen koleksiyonları bulunmuştur.
Girihte simetrik geometrik şekiller kullanılırdı; 6-, 8- ve 12- köşeli yıldızlar, çeşitli konveks çokgenlerle birleştirilirdi. Bunlar şeritler ile birbirinden ayrılır ve çoğu zaman şeritler birbirinin altından ve üstünden geçiyormuş gibi çizilerek bir "dokuma" havası verilirdi. Tekrar eden tarzda çizildikleri için bu şekiller sonsuza kadar devam etme potansiyeline sahiptir. En eski girihler düzgün aralıklı noktalar etrafında iki-, üç-, dört- ve altı-katlı dönel simetri sahipti.[4]
Girih tarzının öncülleri Bizans dönemi Suriye'sinde görülebilir. Emevi döneminden kalma Şam'daki Büyük Cami'nin pencere kafeslerinde 3 katlı dönel simetriye sahip girift desenler görülebilir, ama bunlar daha sonraları İran'da ortaya çıkacak olan girih örüntüleri kadar karmaşık değildi. 10. yüzyılda İsfahan'daki Curcir Camisi'nin kapısında köşeli geometrik desenler vardır. Ama tam anlamıyla teşekkül etmiş girih desenleri İran'a 11. yüzyıldan önce görülmez. Üzerinde girift geometrik desenler olan oyma stükko paneller ve diğer girih örnekleri 11. ve 12. yüzyılda İran'ın Kazvin ve Horasan bölgelerinde bulunmuştur.[4]
İlhanlı Devleti döneminde girih, mimari repertuvarın bir parçası olmaya devam etmiştir. 14. yüzyılda girih genel dekorasyondaki ağırlığını kaybetmiş ve Timur Devleti döneminde yerini bitkisel desenlere bırakmıştır. Ancak, Timur sonra Orta Asya'sında geometrik şerit desenleri önemli bir dekoratif biçim olmaya devam etmiştir.[4]
Yapımı[değiştir | kaynağı değiştir]
|
| |
Pergel ve çizgilikle yapılabilen basit bir girih örneği
|
Topkapı Sarayı'nda girih pencere kafesi
|
İlk girihler pergel ve çizgilik (yani işaretsiz cetvel) ile yapılırdı, ve düzenli bir noktalar dizilimi üzerine yerleştirilirdi. Bu desenler, iki boyutlu bir kristal yapısı gibi, düzlemi düzgün şekilde karolayan birim şekillerden oluşuyordu. Bu yüzden şekiller iki-, üç-, dört- ve altı-katlı dönel simetriye sahipti.
1200 yılı civarında girihlerde 5- ve 10-katlı dönel simetriye sahip olan yıldız ve çokgenler belirmeye başladı. Bu şekillerin de pergel ve çizgilik ile çizilmesi mümkündür. Ancak, 15. yüzyıl civarında ongen (veya on köşeli yıldız) içeren desenlerin artık periyodik olmadığı bir düzene sahipti. Bu şekiller pergel ve çizgilikle değil, düzlemi aralarında boşluk bırakmadan kaplayabilen girih karoları ile üretiliyorlardı. Üzerinde şerit çizgileri olan bu karolar ile düzlem döşenince, şeritlerden bir girih meydana geliyordu. Ongenli girihlerin yapımında, pergel ve çizgilik yerine girih karoları kullanılmasına ne zaman geçilmiş olduğu henüz kesin bilinmemektedir. Yaklaşık 1200 yılında inşa edilmiş yapılardaki girih desenlerinin girih karolarıyla yapılmış olması muhtemel sayılmaktadır.[5][6]
-
Girih karoları. -
Girih karolarıyla oluşturulmuş bir girih deseni. -
Yandaki girih deseninin görüldüğü Yeşil Camii (Bursa) giriş kapısı detayı.
1453'te İsfahan'da inşa edilen Darb-ı İmam türbesinin girih desenleri çok daha karmaşık bir yapıya sahipti. Bu türbenin desenleri aperiyodiktir, yani düzenli tekrarlanmayan bir yapıya sahiptir. Darb-ı İmam desenlerinin bir diğer özelliği farklı boyutlarda özbenzeş olmasıdır: türbeye uzaktan bakılınca görülen desenin bir benzeri, ona daha yakından bakıldığında, büyük desenin içinde yer alan detay desende yer almaktadır.
15. yüzyıldan kalma Topkapı Parşömeni'nde girih desenlerin yapılması için girih karolarının kullanılmakta olduğu belgelenmiştir; parşömendeki çizimde, girih şerit deseni ile, bu şekli yaratacak girih karoları üst üste çizilidir.
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ http://www.tebyan.net/Art/Visual_Arts/2011/8/20/177143.html?pid=177143[yalın URL]
- ^ Terry Allen 2004 Islamic Art and the Argument from Academic Geometry http://sonic.net/~tallen/palmtree/academicgeometry.htm 4 Temmuz 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ "Gerek Sazi". 8 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ocak 2012.
- ^ a b c d "Gereh Sazi". Erişim tarihi: 1 Ocak 2012.[ölü/kırık bağlantı]
- ^ Peter J. Lu and Paul J. Steinhardt (2007). "Decagonal and Quasi-crystalline Tilings in Medieval Islamic Architecture" (PDF). Science. 315 (5815). ss. 1106-1110. Bibcode:2007Sci...315.1106L. doi:10.1126/science.1135491. PMID 17322056. 7 Ekim 2009 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ağustos 2011.
- ^ "Ek şekiller" (PDF). 26 Mart 2009 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ağustos 2011.