Fırlatma koltuğu

Martin-Baker tipi bir fırlatma koltuğu

Fırlatma koltuğu, genellikle savaş uçaklarında acil durumlarda pilot veya mürettebatı kurtarabilmek için tasarlanmış bir sistemdir. Çoğu tasarımda pilotun oturduğu koltuk pilotla beraber patlayıcı veya roket motoru yardımıyla uçağın dışına fırlatılır. Uçaktan ayrılan koltuk bir paraşüt açarak pilotun güvenle yere inmesini sağlar.

Tarihçe

ABD Hava Kuvvetlerine bağlı Yüzbaşı Chris Stricklin F-16C savaş uçağından fırlatma koltuğu yardımıyla uzaklaşıyor. 14 Eylül 2003 Idaho ABD'de yapılan hava gösterilerinde hata yapan pilot uçağın 60 bin göstericinin üzerine düşmesine engel olmak için son ana kadar uçağı terk etmemiştir. Fırlatmadan 0.8 saniye sonra uçak çakılmış ancak uçak dışında mal veya can kaybı yaşanmamıştır.

Fırlatma koltuğu testler sırasında

Paraşüt tasarımcısı ve mucit Everard Calthrop 1916 yılında sıkıştırılmış havayla fırlatılma prensibiyle çalışan bir fırlatma koltuğu tasarımının patentini aldı. Modern fırlatma koltuğu tasarımının ilk adımı ise Romanya’lı mucit Anastase Dragomir tarafından atılmıştır. Bir uçak veya araçtan ayrılabilen paraşütlü bölümü içeren tasarım ilk kez 25 Ağustos 1929 tarihinde Paris Orly Havaalanında test edilmiş ve başarılı olmuştur.

Fırlatma koltuğu tasarımı II. Dünya Savaşı sırasında oldukça geliştirilmiştir. Bundan önce kontrol edilemez hale gelmiş bir uçaktan kaçmanın tek yolu uçaktan atlamaktı ancak sıkışık durum, pilotun üzerindeki g-kuvveti ve hava akımı gibi olumsuz koşullar yüzünden çoğunlukla başarısızlıkla sonuçlanıyordu.

İlk fırlatma koltukları birbirinden bağımsız şekilde Heinkel ve SAAB tarafından geliştirilmiştir. İlk tasarımlarda sıkıştırılmış hava itici kuvvet kaynağı olarak kullanılmaktaydı. 1940 yılında Heinkel He 280 jet savaş uçağında bir prototip denenmiştir. Test pilotlarından Helmut Schenk 13 Ocak 1942 uçuş sırasında zorunlu kalarak uçaktan fırlatma koltuğu sayesinde çıkmak zorunda kalan ilk kişi olur. Ancak prototipten memnun kalınmayınca üretimi iptal edilen uçaktan sonra fırlatma koltuğunun standart olarak uygulandığı ilk uçak 1942 yılında Heinkel He 219 Uhu savaş uçağı olur.

Pilot güvenliği

Fırlatma koltuğunun amacı pilotun kaza sırasında ve sonrasında hayatta kalmasıdır. Fırlatma koltuğunu çalıştıran bir pilot 12 ila 14 arasındaki bir değer g-kuvvetine maruz kalır. 1960-70 dönemindeki Sovyet tasarımı fırlatma koltuklarında bu değer 20-22 g değerlerini bulmaktaydı. Fırlatma koltuğundaki ani ve şiddetli ivmelenme iskelet yapısında kalıcı hasarlar bırakabilmekte, pilotların uçuş kariyerini sona erdirecek derecede sakatlanmalara yol açabilmektedir.

Fırlatma koltuk tasarımı konusunda önde gelen devletlerden ABD ve Sovyetler Birliği ile takipçisi konumundaki Rusya Federasyonu’nun farklı tipteki modelleri geniş ölçüde tüm dünyada kullanılmaktadır:

• Martin-Baker ACES II
• Zvezda K-36

Fırlatma koltuklarında asgari fırlatma yüksekliği değişmektedir. ACES II fırlatma koltuğunda 43 metre olan bu değer Zvezda K-26DM tipi fırlatma koltuğunda 0 metreye kadar geri çekilebilmiştir.

Martin-Baker firması kendi fırlatma koltuğu sayesinde kurtulanlara özel bir kravat ve yaka iğnesi vermektedir. 2011 yılı Haziran ayı itibarıyla 7358 kişi bu fırlatma koltuğu sayesinde kaza esnasında başarılı bir şekilde uçaktan ayrılmıştır.

Fırlatma sistemi

Standart fırlatma sistemi iki aşamalıdır. İlk aşamada pilotun üzerindeki kısım tamamen açılır veya dışarıya doğru fırlatılarak atılır, sonraki aşamada ise açık yerden pilot ve koltuğu uçağın dışına fırlatılır. İlk tasarımlarda her iki aşamada da pilotun müdahalesi gerekirken, artık pilotun tek müdahalesiyle iki işlem arka arkaya yapılmaktadır. Özellikle B-52 Stratofortress gibi uçakların alt kısımlarında nişancılık yapan askerler için sadece kapak atılır, askerler tehlike durumunda yerçekiminin etkisiyle uçaktan tahliye edilir. Alçak uçuş yapan uçaklarda pilotun üzerindeki kapak kısmının ayrıca fırlatılması için çok süre olmadığından dolayı pilotun üzerindeki kısmı fırlatmayla eş zamanlı olacak şekilde patlatan sistemler de mevcuttur. Kapak açıldıktan sonra pilotun hava akımıyla uçaktan ayrılmasını sağlayan sistemlerde ise pilota bağlı bir paraşüt açılarak pilotu uçaktan dışarıya doğru çeker. Bazı uçaklarda pilotların yüksek hızdan dolayı yaralanmamaları için pilot kabini tamamen uçaktan fırlatılır. Kapsül kısmı uçuş sırasında pilotun rahatlıkla uçağı kontrol edebileceği şekilde tasarlanmıştır. Ayrıca son dönemlerde yere çok yakın durumlarda pilotu roketler sayesinde oldukça yukarı fırlatan ve sonrasında paraşütle güvenli bir şekilde yere inmesini sağlayan sistemler geliştirilmiştir.

Ayrıca bakınız

• Basınç giysisi

Dış bağlantılar

• Fırlatma koltuğu kesiti (İngilizce) 16 Haziran 2011 tarihinde erişilmiştir