Eski Uygur Türkçesi

Eski Uygur Türkçesi, Türk dilinin eski dönemlerinde konuşulmuş ve yazılmış olan Türk dilinin tarihî dönemlerinden biridir. Eski Türkçe adlı dil döneminin Göktürkçeden sonraki ikinci kısmını oluşturmuştur.

Tarih

Dönem

Bu dönemde Türkler birçok kültür ile etkileşim içine girmişlerdir.Bu durum dilin yapısında da kendisini göstermiştir.Yine bu dönemde,değişik kültürlerle etkileşimle birlikte,dilimize ilk kez yabancı kaynaklı kelimeler girmeye başlamıştır.Sanskritçe,Soğdça,Toharca,Çince kelimeler bunlardan bazılarıdır.

Dil özellikleri

Uygurlardan kalan eserler dört gruba ayrılarak incelenebilir:

1. Manici çevreye ait metinler.
2. Burkancı (Budist) çevreye ait metinler.
3. Hristiyan çevreye ait metinler.
4. Müslüman çevreye ait metinler.

Eski Türkçenin gramerini yazmış olan Annemarie von Gabain, Uygur metinlerini y ve n ağzı olmak üzere iki ana ağız grubuna ayırır. Köktürkçedeki ń sesini n’ye çeviren metinler n ağzını, y’ye çeviren metinler y ağzını oluştururlar. Eski Uygur Türkçesi dönemi, yazı dili olarak Göktürkçeye dayanan, onun devamı olan bir dönemdir. Başka bir deyişle Göktürkçe ile Uygurca aynı yazı dilinin iki koludur. Eski Uygur Türkçesinde görülen az sayıdaki ses ve biçim farklılıklarından bir kısmı ağız farkından, bir kısmı da zaman farkından kaynaklanmaktadır. Göktürkçe ve Uygurca arasındaki asıl önemli fark, söz varlığında ortaya çıkar. Göktürkçenin söz varlığında Türkçe kökenli kelimeler hâkimdir; Çince veya Soğdakçadan girmiş olan alıntı kelimeler çok azdır. Göktürk metinlerinde bozkır yaşayışı, savaşçılık ve devlet düzeniyle ilgili kelimeler ağırlıktadır. Uygur metinlerinde ise Maniheizm ve Burkancılıkla ilgili kelimeler hâkimdir. Bunlar da Sanskritçe, Çince ve Soğdakçadan alınmıştır. Çok defa da kavramlara Türkçe karşılıklar bulunmuştur. Temel söz varlığı ise her iki dönem metinlerinde aynıdır.

Köktürkçe'de sadece kişi,konçuy gibi insanla ilgili kelimelerde kullanılan +lAr çokluk eki,Eski Uygur Türkçesinde her türlü isim,zamir ve sıfatta kullanılabilen, genel çokluk eki, haline gelmiştir ve çokluk eki uyuma tabiidir.

Söz varlığı

Morris Swadesh’in 100 temel kelimesinin Uygurcadaki karşılıklarından bazıları şöyledir:

• ad: ad/at
• ağaç: ıgaç/sögüt
• balık: balık
• diş: tiş
• erkek: er/erkek
• vermek: birmek

Erdem Konur'un,Eski Uygur Türkçesiyle ilgili kaleme aldığı makalede ,günümüz Türkçe karşılıklarını da verdiği bazı kelimeler şunlardır:

• töpü: tepe
• til: dil
• yastuk: yastık
• köl : göl
• bilig : bilgi

Alfabe

Orhun alfabesi

Ana madde: Orhun alfabesi

Göktürkçe gibi, ilk yıllarında Orhun alfabesi ile kayda alınmıştır.

Bu alfabede 38 harf vardır. Bunlardan dördü ünlü, otuz dördü de ünsüzdür. Üç tane de harf bileşiği vardır: lt, nç ve nt.

Göktürk (Orhun) Alfabesi

Kullanım			Göstergeler		Latin harf çevirisi (transliterasyon) ve IPA çevriyazısı (transkripsiyon)
Ünlüler					A,E		,
					I,İ		, ,
					O,U		, ,
					Ö,Ü		, ,
Ünsüzler	Ünlü Uyumu	(¹) — Kalın, (²) — İnce ünlüler ile			B¹ (ab)		B² (eb)
					D¹ (ad)		D² (ed)
					G¹ (ag)		G² (eg)
					L¹ (al)		L² (el)
					N¹ (an)		N² (en)
					R¹ (ar)		R² (er)
					S¹ (as)		S² (es)
					T¹ (at)		T² (et)
					Y¹ (ay)		Y² (ey)
		Sadece (¹) — /q/ Sadece (²) — /k/			K (ak)		K (ek)
		Tüm ünlüler ile			-Ç
					-M
					-P
					-Ş
					-Z
					-NG (eñ)
	Birleşik Sesler	+ Ünlü			İÇ, Çİ, Ç		, ,
					IK, KI, K		, ,
					OK, KO, UK, KU, K	, , , ,	ÖK, KÖ, ÜK, KÜ, K	, , , ,
		+ Ünsüz			-NÇ
					-NY
					-LT		,
					-NT		,
Sözcük ayırma imi					yok
(-) — Sadece sözcük sonunda

Eski Uygur alfabesi

Ana madde: Eski Uygur alfabesi

Metin örnekleri

Sevgili

-

Orijinal: Kasınçıgımın öyü kadgurar men; Kadgurdukça Kaşı körtlem, Kavışıgsayur men. Öz amrakımın öyür men, Öyü evirür men ödü…çün Öz amrakımın Öpügseyür men. Barayın tiser Baç amrakım; Baru yime umaz men Bagırsakım. Kireyin tiser Kiçigkiyem; Kirü yime umaz men Kin yıpar yıdlıgım Yaruk teŋriler Yarlıkazunın. Yavaşım birle Yakışıpan adrılmalım Küçlüg priştiler Küç birzünin. Közi karam birle Külüşüpen külüşügin oluralım.

Türkiye Türkçesi: Yavuklumu düşünüp dertlenirim; Dertlendikçe Kaşı güzelim, Kavuşmak isterim. Öz sevgilimi düşünürüm, Düşünüp dururum… Öz sevgilimi Öpmek isterim. Gideyim desem Güzel sevgilim; Gidemem ki Sadık yarim. Gireyim desem Küçücüğüm; Giremem ki Misk amber kokulum. Işıklı tanrılar Buyursun. Yavaş huylum ile Birleşip ayrılmayalım. Güçlü melekler Güç versin. Gözü karam ile Gülüşüp oturalım.

Ayrıca bakınız

• Irk Bitig
• Uygur Kağanlığı
• Uygurlar
• Maniheizm
• Budizm