Eleştirel coğrafya
Eleştirel coğrafya, toplumsal adalet, eşitsizlik, güç ilişkileri ve etik gibi konuları merkeze alan; coğrafya disiplininin kuramsal ve metodolojik açıdan dönüşümünü savunan bir yaklaşımdır. Marksist, feminist, postkolonyal, queer ve postyapısalcı kuramlar gibi çeşitli eleştirel düşünce geleneklerinden beslenir. Eleştirel coğrafya, mekânın toplumsal olarak nasıl üretildiğini, mekânsal adaletsizlikleri ve kimlik, temsil, iktidar ilişkilerini sorgular.[1]
Temel özellikler
[değiştir | kaynağı değiştir]Kuramsal çeşitlilik, eleştirel coğrafyanın en belirgin yönlerinden biridir; Marksist, anarşist, postkolonyalist, feminist, queer, postmodern ve postyapısalcı yaklaşımlar bu alanda birlikte değerlendirilir.[1][2]
Toplumsal dönüşüm ve adalet arayışı, sosyal adaletsizlik, soylulaştırma, ırkçılık, cinsiyetçilik ve mekânsal eşitsizlik gibi sorunların tanımı ve çözümünde etik ve eleştirel düşünceyi ön plana çıkarır.[1][2]
Disiplinlerarası yaklaşım, sosyoloji, antropoloji, felsefe ve siyaset bilimi gibi alanlarla kurulan yakın ilişkiler ve interdisipliner metodolojilerle kendini gösterir.[1]
Mekânın yalnızca fiziksel bir varlık değil, toplumsal ilişkilerin, iktidarın ve kimliklerin üretildiği bir alan olduğu savunulur.[1]
Toplumsal sorunların çözümünde etik ilkelere ve eleştirel etik yaklaşımlara başvurulur; dönüştürücü bir pratik geliştirmek amaçlanır.[1]
Tarihçe
[değiştir | kaynağı değiştir]Eleştirel coğrafya, 1960'lı ve 1970'li yıllarda Batı’da yükselen toplumsal hareketlerin (politik, çevresel ve cinsiyet temelli) etkisiyle, coğrafya disiplinindeki pozitivist ve determinist yaklaşımlara karşı bir eleştiri olarak doğmuştur.[1][2]
Bu dönemde Frankfurt Okulu'nun geliştirdiği eleştirel teori, coğrafya disiplinine de yansımış; toplumsal, siyasal ve ekonomik ilişkilerin mekânsal bağlamda ele alınmasını teşvik etmiştir.[1][2]
1970'lerde radikal coğrafya hareketiyle birlikte Marksist ve politik ekonomi temelli analizler öne çıkarken, 1980'lerde postyapısalcı, feminist ve kültürel yaklaşımlar disipline entegre olmuştur.[1]
Özellikle 1980'lerden itibaren coğrafya, çok paradigmalı bir yapıya evrilmiş; güç, kimlik, temsil ve mekân ilişkileri daha derinlemesine sorgulanmaya başlanmıştır. Postmodern eleştirilerle birlikte, mekân kavramı yalnızca fiziksel bir unsur olmaktan çıkarak sosyal teori içinde çok daha merkezi bir konuma gelmiş, yapı ve tasarım olarak yeniden yorumlanmıştır. Bu dönüşüm, beşeri coğrafyada epistemolojik ve metodolojik değişimlere yol açmıştır.[3]
Türkiye'de eleştirel coğrafya, özellikle son yıllarda toplumsal eşitsizlik, kentleşme, kimlik, temsil ve mekânsal adalet gibi başlıklarda gelişmektedir. Bu alanda yayımlanan eserler, Batı literatürünü Türkçe'ye kazandırmakla kalmayıp, yerel toplumsal dönüşümler ve ihtiyaçlar bağlamında da kuramsal tartışmalar sunar.[1][4]
Eleştiriler
[değiştir | kaynağı değiştir]Eleştirel coğrafya, özellikle nicel yöntemler ve fiziksel coğrafya ile uğraşan coğrafyacılar tarafından çeşitli eleştirilere maruz kalmıştır. Bu eleştirilerin başında, eleştirel coğrafyacıların nicel coğrafya hakkındaki bilgi eksikliği ve bazen bilim karşıtı bir tutum sergiledikleri iddiası gelir. Nicel coğrafyacılar, eleştirel coğrafyanın öne sürdüğü bazı eleştirilerin güncel teknolojik ve metodolojik gelişmelerle aşıldığını savunmaktadır.[5]
Ayrıca, eleştirel coğrafyanın ortak bir kuramsal veya metodolojik zemine sahip olmadığı, disiplin içinde neye karşı ve ne için eleştiri yapıldığı sorularının yeterince tartışılmadığı belirtilmiştir. Eleştirel coğrafyanın açıklayıcı analizlerde başarılı olmasına karşın, geleceğe dair vizyoner ve alternatif toplumsal modeller sunmakta yetersiz kaldığı da bazı akademisyenler tarafından dile getirilmiştir.[5]
Bir diğer tartışma noktası, eleştirel coğrafyanın kurumsallaşmasıdır. Eleştirel coğrafyacılar kendilerini çoğunlukla isyancı ve marjinal olarak tanımlasalar da, günümüzde eleştirel yaklaşım coğrafya disiplininin merkezine yerleşmiştir. Bu durumun, eleştirel coğrafyanın politik dönüşüm iddiasını zayıflatabileceği, hatta disiplinin ana akımına eklemlenerek eleştirel niteliğini yitirebileceği yönünde endişeler bulunmaktadır.[5]
Son olarak, eleştirel coğrafyanın Anglosakson dünyası dışındaki uygulamalarının ve katkılarının yeterince dikkate alınmadığı; küresel ölçekte daha kapsayıcı bir yaklaşım geliştirilmesi gerektiği de vurgulanmaktadır.[5]
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b c d e f g h i j Toprak, Mehmet Ali (ed.) (2022). Eleştirel Beşeri Coğrafya: Toplum, Mekân, Coğrafya. İstanbul: Bağlam Yayıncılık. ISBN 978-605-9911-86-3.
- ^ a b c d "Eleştirel Beşeri Cografya: Toplum, Mekan, Cografya" (PDF). 28 Mart 2023 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Haziran 2025.
- ^ Kaygalak, İrfan (2011-04-01). "Postmodern Eleştirilerin Coğrafi Düşünce ve Yeni Mekân Kavrayışları Üzerine Yansımaları". Coğrafi Bilimler Dergisi. 9 (1): 1–10. doi:10.1501/Cogbil_0000000114. ISSN 1303-5851. PDF
- ^ "Tek Coğrafyadan Çoğul Coğrafyalara: Postmodern Coğrafya ve Postyapısalcı Coğrafya", Ahmet Uysal & Şenay Güngör, içinde: Mehmet Ali Toprak (ed.), Eleştirel Beşeri Coğrafya: Toplum, Mekân, Coğrafya. İstanbul: Bağlam Yayıncılık, 2022, s. 165-192. ISBN 978-605-9911-86-3. PDF. Erişim tarihi: 12 Haziran 2025.
- ^ a b c d Blomley, Nicholas (2006). "Uncritical critical geography?" Progress in Human Geography. 30 (1): 87–94. doi:10.1191/0309132506ph593pr. PDF