Dicle Köprüsü
| Dicle Köprüsü | |
|---|---|
 | |
 | |
| Diğer ad(lar) |
On Gözlü Köprü Silvan Köprüsü |
| Geçiş | Dicle Nehri |
| Konum | Sur, Diyarbakır, Türkiye |
| Malzeme | Bazalt |
| Ayak sayısı | 10 |
| Uzunluk | 172 metre (564 ft) |
| Koordinatlar | 37°53′14″K 40°13′44″D / 37.88719°K 40.22882°DKoordinatlar: 37°53′14″K 40°13′44″D / 37.88719°K 40.22882°D |
Dicle Köprüsü, Diyarbakır'ın Sur ilçesinde Dicle Nehri üzerinde yer alan tarihî bir köprüdür. On açıklığa sahip olduğu için yerel halkça On Gözlü Köprü olarak bilinirken eski Silvan yolu güzergâhında bulunduğundan bazı kaynaklarda ise Silvan Köprüsü olarak da geçer.[1] Şehir merkezine 3 kilometre uzaklıkta olup Diyarbakır'dan gelerek Mardin'e devam eden (eski Mardin yolu), sonra doğuya doğru ayrılan tali yolun bağlantı yerinde, kentin merkezini Bağıvar beldesi ile civar köylere bağlayan noktada bulunmaktadır.[1] Köprünün ilk yapım tarihi ile ilgili farklı türde görüşler vardır. Bu görüşlerden bazıları köprünün şimdiki yerinde, antik dönemde de bir köprü olduğunu öne sürer.[2] Birkaç defa kısmen veya tamamen yıkılıp yeniden inşa edildiği düşünülen köprünün, yapım yılı olarak bilinen en yakın ve doğru tarih, köprü üzerinde yer alan kitabeden fark edilmektedir.[2] Kitabeye göre Mervaniler döneminde 1065 yılında yaptırılmıştır.
Tarihçesi[değiştir | kaynağı değiştir]
Dicle Köprüsü, Diyarbakır'da Mardin Kapı'nın dışında yer alıp kentin 3 kilometre güneyinde bulunmaktadır. Köprünün güney cephesinde, kemerlerle korkuluk arasında yer alan iki satırlık çiçekli kûfî kitabeden, Mervaniler döneminden Nizâmüddevle Nasr zamanında Kadı Ebü'l-Hasan Abdülvâhid tarafından 457 (1064-65) yılında Ubeyd adlı bir mimara yaptırıldığı anlaşılmaktadır.[3] Ancak araştırmacılar bu kitabenin onarım kitabesi olduğu görüşünde birleşmekte ve eserin çok daha eski bir tarihte yapıldığını kabul etmektedirler.[3] Bunlardan C. Niebuhr, Voyages en Arabie et en d’autres pays circonvoisins adlı eserinde köprünün 1065 öncesinde mevcut olduğunu öne sürerken M. van Berchem ile J. Strzygowski, Amida adlı eserlerinde ve A. Gabriel ise Voyages adlı eserinde İslam öncesi eseri olduğunu, taşkın sonucu yıkılması üzerine 124'te (742) Halife Hişâm bin Abdülmelik (724-743) tarafından onarımına başlandığını fakat halifenin ölümü üzerine inşaatın yarım kaldığını ileri sürmektedirler.[3]
Mimarisi[değiştir | kaynağı değiştir]
Dicle Köprüsü, çok gözlü ve düz tabliyeli köprüler grubunda değerlendirilmektedir.[4] Köprünün uzunluğu 172 m olup genişliği ise ilk beş gözde 5,45-6,24 m arası, beşinci gözden itibaren artarak 9,69 m-10,20 m arasındadır.[4] Parapet yüksekliği kenarlarda 85 cm, ortalara doğru 155 cm'ye kadar ulaşmaktadır.[4] Harpuştaların yüksekliği ise 31 cm, genişliği 71 cm, alın kısmı 7 cm'dir.[4] Köprünün 1, 2, 6, 7, 8, 9, 10 numaralı gözlere ait kemerler, birbirine yakın genişlik ve yüksekliktedir. 3, 4 ve 5. gözlere ait kemerlerde ise genişlik ve yükseklik daha fazladır.[4] Köprünün kuzey cephesi yönünde (memba yüzü) 9 adet piramidal külahlı selyaran bulunmaktadır.[5] 1, 2, 3 ve 4 numaralı selyaranlar diğerlerine göre daha alçaktır.[5] 6, 7, 8, 9 ve 10 numaralı gözlerin tempan duvarları, yarı yüksekliğe kadar eski yapım özelliğini devam ettirirken 1, 2, 3, 4 ve 5 numaralı gözlerin tempan duvarlarında farklı bir taş işçiliği uygulanmıştır.[5] Köprünün güney cephesi yönünde (mansap yüzü), kuzey cephede olduğu gibi düz bir cephe duvarına sahip değildir. 1, 2, 3, 4 ve 5 numaralı gözlerin kemerleri yaklaşık 4 m civarı içeridedir.[5] Köprünün kemer boyutları şöyledir:[6]
| Kemer adı | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| A | Y | A | Y | A | Y | A | Y | A | Y | A | Y | A | Y | A | Y | A | Y | A | Y | |
| Memba | 848 | 498 | 804 | 501 | 1384 | 797 | 1197 | 697 | 1392 | 776 | 838 | 477 | 873 | 474 | 845 | 553 | 859 | 493 | 815 | 492 |
| Mansap | 823 | 482 | 801 | 486 | 1377 | 798 | 1193 | 676 | 1380 | 769 | 839 | 477 | 873 | 493 | 845 | 533 | 859 | 493 | 815 | 491 |
Köprü genelinde yöresel malzeme olan bazalt taş kullanılmıştır.[7] Kemer kilit taşı ve bazen de kemer üzengi taşı seviyesinden harpuştaya kadar onarım izi olarak moloz taş kullanıldığı görülmektedir. [7] 1-5 numaralı gözler arası ile 7 ve 8 numaralı gözlerde, üstteki tonoz örtü sıvanmıştır ve 5 numaralı gözün üst örtüsünde, dökülmüş olan sıvanın altında tuğla malzeme görülmektedir.[7] Sıvalı olan diğer kemer içlerinde de tuğla malzeme kullanıldığı tespit edilmiştir.[7] 1 ve 2 numaralı gözlerin kemer taşlarında kalker taşı kullanılmıştır.[8] Kalker taşı ayrıca kitabelerde de kullanılmıştır.[8]
Kitabe ve kabartmaları[değiştir | kaynağı değiştir]
Üstten yivli kornişlerle kuşatılan köprünün kitabeleri, mansap yüzünde (güney cephede), yaklaşım duvarı ile 10 ve 9 numaralı kemerlerin tempan duvarlarında yer alır ve bu kitabelerde Mervaniler döneminde köprüyü yaptıran, yapımından sorumlu olan ve yapanın ismi ile yapım tarihi yazılmıştır.[8] Batı yöndeki ilk kitabenin solunda, yandan tasvir edilmiş bir aslan kabartması mevcuttur.[8] Aslan figürü bazalt blok üzerine işlenmiştir ve yürür vaziyette, gövdesi yandan, başı dörtte üç dönük, ağzı açık, dili dışarıda, birbirine yakın gözleri ve düşük kulaklarıyla sert ifadeli olarak işlenmiştir.[8] Köprü üzerinde birbirinden farklı şemalar halinde 29 çeşit taşçı işareti bulunmaktadır.[8] Bunlar dışında blok halinde iki farklı işaret dizisi vardır. Bunlardan biri Latince K, O ve E harflerinin alt alta sıralandığı işaret dizisi diğeri ise alt alta, yan yana ve çapraz işlenmiş noktalama bloklarından oluşmaktadır.[8]
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- Özel
- ^ a b Demir 2019, s. 23.
- ^ a b Demir 2019, s. 24.
- ^ a b c Durukan 1994, s. 282.
- ^ a b c d e Halifeoğlu & Dalkılıç, s. 651.
- ^ a b c d Halifeoğlu & Dalkılıç, s. 652.
- ^ Halifeoğlu & Dalkılıç, s. 653.
- ^ a b c d Halifeoğlu & Dalkılıç, s. 654.
- ^ a b c d e f g Halifeoğlu & Dalkılıç, s. 655.
- Genel
- Demir, Osman (2019). Tarihi Diyarbakır Dicle (On Gözlü) Köprüsü'nün Sonlu Eleman Yöntemiyle Analizi. Erzincan: Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.
- Durukan, Ayşe (1994). Dicle Köprüsü. TDV İslâm Araştırmaları Merkezi.
- Halifeoğlu, F. Meral; Dalkılıç, Neslihan. Diyarbakır, Dicle (On Gözlü) Köprüsü’nün Rölöve, Restitüsyon Ve Restorasyon Projelerinin Yapımı. Dicle Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi Mimarlık Bölümü.
Diyarbakır'daki tarihî köprüler | ||
|---|---|---|
| Roma Dönemi |  | |
| Mervaniler Dönemi | ||
| Artuklular Dönemi | ||
| Osmanlılar Dönemi | ||