Chaim Eiss

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Chaim Eiss
Chaim Eiss
Doğum16 Eylül 1876(1876-09-16)
Ustrzyki Dolne, Avusturya-Macaristan İmparatorluğu
Ölüm1 Kasım 1943 (67 yaşında)
Zürih, İsviçre
Meslektüccar
EvlilikAdele Holles
Ödüller

Chaim Yisroel Eiss, İbranice חיים ישראל אייז (16 Eylül 1876, Ustrzyki Dolne – Kasım 1943, Zürih), Zürih’te yaşayan Polonyalı-Yahudi tüccar, ultra-ortodoks yahudi diasporası aktivisti, Agudat Israel hareketinin kurucularından ve liderlerinden biri, II. Dünya Savaşı sırasında, "Bern grubu" olarak da bilinen "Ładoś Grubu" ile işbirliği içinde sahte Latin Amerika pasaportları üreterek Yahudileri Holokost'tan kurtarma girişimlerinde yer aldı.[1][2] Pasaportların düzenlenmesinde Latin Amerika konsolosları ve Bern'deki Polonya Cumhuriyeti Elçisi ile işbirliğinden yararlandı. Eiss, işgal altındaki Polonya'ya belgeleri kaçırma işiyle uğraştı, aynı zamanda pasaportlardan yararlanacak kişilerin listelerinin tedarikçisi ve Yahudilere yönelik insani yardımın koordinatörüydü. Faaliyetlerinin birkaç bin kişiyi kurtardığı tahmin edilmektedir. Eiss'in ifadeleri, Elçi Aleksander Ładoś ve İsviçre'deki diğer Polonyalı diplomatların Holokost kurbanlarını kurtarmak adına yaptıklarıyla ilgili temel bilgi kaynaklarından biridir.[3]

Çocukluğu ve kişisel yaşamı[değiştir | kaynağı değiştir]

Chaim Yisroel Eiss, 1876 yılında Ustrzyki’de Israel adıyla, ultraortodoks Yahudiler Musa ve Kessler’lerin kızı Myria’nın oğlu olarak dünyaya geldi. Babası bir tüccardı. Hepsi çocuklukta ölen on kardeşi vardı. "Hayat" anlamına gelen Chaim (חַיִּים) ismi sembolik olup – hayatta kalan tek çocuk olan Eiss'e verildi. Herhangi bir formal eğitim almaksızın kendi kendini yetiştirdi. Sonraları – "Babam haham olmamı istediği için, ben de meslek öğrenmedim, – bu yüzden sadece Yahudi dinini inceledim" – diyecekti . Eiss, 1900 yılında, üniversiteye gitmek istediği İsviçre'ye geldi. Ancak okumak yerine seyyar satıcı olarak çalışmaya başladı ve 1901'den itibaren Zürih'teki Müllerstrasse'de kendi mağazasına sahip oldu.[4]

Adele Holles ile evlendi ve on çocukları oldu. 1916 itibarıyle ailesiyle Winterthur'da yaşadı.

Eiss'in torunları, İsviçre ve İsrail'de yaşamaktadır.

Yahudileri katliamdan kurtarma girişimi[değiştir | kaynağı değiştir]

Dini parti Agudat Israel'in kurucularından biri ve partinin İsviçre şubesinin lideri olan Eiss, Orta Avrupa'daki ultra ortodoks Yahudilerle mükemmel temaslar kurmuştu ve Yahudilere yönelik Üçüncü Reich politikasının hedeflerini çok hızlı bir şekilde farketmişti. 1940 yılından başlayarak, işgal altındaki Polonya'daki gettolar ile Londra, New York ve İstanbul'daki Agudat ofisleri arasındaki koordinasyon ve gizli yazışmaları yürüttü. Asıl hedefi mümkün olduğunca çok sayıda Yahudiyi Nazilerin yönetiminden çıkarmaktı.

Eiss, direniş hareketleri, Yahudi diasporası ve Alman yönetiminin yozlaşmış üyeleri aracılığıyla işgal altındaki Polonya'daki gettolara, pasaport fotoğrafları, listeler ve gayri resmi vatandaşlık belgeleri kaçırma ağı oluşturdu. 1941–1943 yılları arasında Latin Amerika ülkelerinin yasadışı pasaportlarının satın alınmasını finanse edenlerden biriydi. Pasaport kopyası olan kişiler, imha kamplarına sürülmekten muaf tutuldular ve bunun yerine diğerlerinin yanı sıra Fransa'daki Vittel kampına ya da Müttefik Devletlerde gözaltına alınan Almanların olası değişimi bekledikleri Bergen-Belsen'deki gözaltı kampına gönderildiler.

Bu nedenle, Mayıs 1943'te İsviçre polisi tarafından sorgulandı. İfadesi, pasaport üretimindeki ana rolü Bern'deki Polonya Cumhuriyeti Elçiliği diplomatlarının üstlendiğini vurgularken pasaport üretim şemasının yeniden şekillendirilmesinde en önemli kaynaklardan birini teşkil ediyor. Eiss, Paraguay Fahri Konsolosu için rüşveti, kendisine elden teslim ederek boş pasaport defterlerini satın alan Polonya Konsolosu Konstanty Rokicki'ye ilettiği yönünde ifade vermişti. Ancak diğer ifadelere bakıldığında, bunu doğrudan değil, ancak, Konsolosluğun Yahudi bir çalışanı olan Juliusz Kühl'ün vasıtasıyla yapmış olduğu anlaşılıyor. Bu sonuncusu, aynı zamanda Polonya Cumhuriyeti Elçiliği Konsolosluğu'na ulaşan ve Eiss tarafından iletilen listelerdeki kişilerin isimleriyle Rokicki tarafından doldurulan pasaportların taşınmasında da yer aldı. Daha sonra, profesyonel olarak doldurulmuş defterler, Hügli'nin onları mühürlediği, imzaladığı ve sonrasında noter olarak aslına uygun bir nüshasını düzenlediği Paraguay Fahri Konsolosluğu’na geri dönüyordu. Gettolara pasaportların asılları değil, sadece nüshaları kaçırıldı.[4]

Polis Eiss'i yakalamadan önce (Ocak 1943'te) eyleme katıldıklarını itiraf eden Paraguay Fahri Konsolosu Rudolf Hügli ve Juliusz Kühl’ü sorguladı (Hügli, ayrıca, Polonyalılardan rüşvet aldığı için sorgulandı). Operasyonun sekteye uğramasının olası nedenleri arasında Gestapo'nun Będzin gettosuna ilişkin bilgi edinmesi, Paraguay’daki diğer konsoloslardan birinin ihbarı, Almanlar tarafından İsviçre'ye iletilen bilgiler veya bazı pasaport sahiplerinin İsviçre'ye girmiş olması yer alıyor.

Rüşvetlerin kademeli olarak aktarılmasını içeren plan, operasyonun yeraltı doğasını birkaç ay boyunca korumayı kolaylaştırmış ve bunun yanında – sekteye uğramasının ardından – Polonya Elçisi Aleksander Ładoś'a İsviçre makamlarına karşı bu iş ilişkisini savunmasına imkân tanımıştır. Ładoś, sahteciliğin Polonya yargı yetkisi altındaki bölgede ve büyük bir gereklilik adına gerçekleştirildiğini ve sahte pasaportların onaylı kopyalarının gönderilmesinin İsviçre yasalarına göre bir suç teşkil etmediğini iddia etmiştir. Polonya Elçisinin müdahalesinin ardından yetkililer, operasyonun Polonyalı ve Yahudi katılımcılarına karşı harekete geçmekten imtina ettiler. Bununla birlikte, 1943 sonbaharında Almanya'nın savaşı kaybedeceğine kesin gözüyle bakıldığına dikkat çekmek gerekir.[5]

Ölümü ve Mirası[değiştir | kaynağı değiştir]

Chaim Israel Eiss, Kasım 1943'te geçirdiği kalp krizi sonucu hayatını kaybetti. Bu süre zarfında, Almanya Latin Amerika ülkelerinden vatandaşlıkların teyit edilmesini istemiş ve Eiss'in işbirliği yaptığı Latin Amerika konsoloslarından birçoğunun buyrultu belgeleri geri çekilmiş ve pasaport operasyonu güç kaybetmişti. Holokost kurbanları için pasaport düzenlenmesi işi ile hala ilgilenen tek kişi, daha sonra Uluslararası Dürüstler Unvanına layık görülen Cenevre'deki El Salvador Fahri Konsolosu José Castellanos idi. Bununla birlikte, Elçi Ładoś, sürgündeki Polonya hükümetine yazdığı kriptoda, hükümetin Latin Amerika ülkeleri üzerindeki baskıyı arttırması ve onları pasaportları geçici olarak tanımaya zorlaması hususunu belirtti.[6]

Polonya (ve Kutsal Makam – Vatikan) tarafından harekete geçilmesine rağmen, çoğu ülke bunu reddetti veya büyük bir gecikmeyle yerine getirdi. Vatandaşlıkları El Salvador ve Paraguay tanıdı. Böylece, büyük çoğunluğu El Salvador Konsolosluğu vasıtasıyla olmak üzere, bir kısmı da Bern’deki Polonya Elçiliği tarafından düzenlenen sahte Paraguay pasaportları sayesinde kurtarılanlar hayatta kaldılar.

Polonya Kültür Bakanlığı'nın Eiss arşivine ilişkin çalışmaları[değiştir | kaynağı değiştir]

Kültür ve Ulusal Miras Bakanlığı, Ağustos 2018'de tüccarın ailesinden Eiss arşivlerini satın aldı. Bu, soykırım tehdidi altındaki Yahudiler için Polonya diplomasisinin kurtarma operasyonlarını belgeleyen en büyük koleksiyonlardan biridir. Savaştan önce çoğu Polonya Cumhuriyeti vatandaşı olmayan 2.200 kişi kurtarıldı. Arşivde pasaportlar, fotoğraflar ve Almanya tarafından işgal edilmiş ülkelerden kaçışları organize edilen kişilerin listeleri bulunuyor.[7]

Arşivin elde edildiği bilgisi Kültür ve Ulusal Miras Bakanlığı ve Oświęcim'deki Auschwitz-Birkenau Devlet Müzesi tarafından verilmiştir.[8] Polonya Cumhuriyeti'nin İsviçre Büyükelçisi Dr. Jakub Kumoch’un belirttiği üzere, 2017’de Dziennik Gazeta Prawna'da yayınlanan Zbigniew Parafianowicz ve Michał Potocki’in yazısı Kültür ve Ulusal Miras Bakanlığı’nı Eiss Arşivini geri almak için harekete geçmeye teşvik etmiştir.[9]

Nişanlar[değiştir | kaynağı değiştir]

  • Madalya Virtus ve Fraternitas - 2019, ölümünden sonra[10]

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ Potocki, Michał (23 Ağustos 2018). "Grupa Ładosia ratująca Żydów, to był sprawny mechanizm. "Badacze ustalają nazwiska ocalonych i ich potomków"" (Lehçe). wiadomosci.dziennik.pl. 22 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2020. 
  2. ^ "Końcowe prace nad listą ocalałych z tzw. Grupy Ładosia" (Lehçe). thenews.pl. 5 Aralık 2018. 12 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2020. 
  3. ^ Grünberger-Elbaz, Rachel (31 Ağustos 2017). "Die bewegenden Enthüllungen des Eiss-Archivs: Über eine bisher unbekannte Schweizer-Rettungsaktion für Juden im 2. Weltkrieg" (Almanca). audiatur-online.ch. 15 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Haziran 2020. 
  4. ^ a b Protokół przesłuchania Chaima Yisroela Eissa, Szwajcarskie Archiwum Federalne E4320 (B) 1990/266; tom 237, Prokuratura Federalna – dossier Rudolfa Hügliego, Zurych, 13 maja 1943 r.
  5. ^ Notice du Chef du Département politique, M. Pilet-Golaz, E 2809/1/3, Berne, 13 października 1943 r., dodis.ch/47624.
  6. ^ Poselstwo RP w Bernie do MSZ RP, Depesza Nr. 727/4/2, Bern, 4 stycznia 1944 r.
  7. ^ "Polska odzyskała tzw. Archiwum Eissa, dokumentujące starania polskich dyplomatów na rzecz ratowania Żydów [ZDJĘCIA]" (Lehçe). polskieradio.pl. 6 Ağustos 2018. 6 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Haziran 2020. 
  8. ^ "Po blisko 75 latach Polska odzyskała tzw. Archiwum Eissa" (Lehçe). dzieje.pl. 6 Ağustos 2018. 6 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Haziran 2020. 
  9. ^ Michał Potocki, Zbigniew Parafianowicz (8 Ağustos 2017). "Tak ratowano polskich Żydów. Szwajcarskie archiwa pokazują przebieg humanitarnej akcji" (Lehçe). gazetaprawna.pl. 8 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Haziran 2020. 
  10. ^ "Prezydent wręczył Medale Virtus et Fraternitas" (Lehçe). prezydent.pl. 19 Temmuz 2019. 19 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Haziran 2020. 

Daha fazlası[değiştir | kaynağı değiştir]

  • Rachel Grünberger-Elbaz, Die bewegenden Enthüllungen des Eiss-Archivs: Über eine bisher unbekannte Schweizer-Rettungsaktion für Juden im 2. Weltkrieg, www.audiatur-online.ch
  • Mordecai Paldiel, Saving One’s Own: Jewish Rescuers During the Holocaust, University of Nebraska Press 2017
  • Monty Noam Penkower, The Jews Were Expendable: Free World Diplomacy and the Holocaust, Wayne State University Press, 1987
  • Chaim Shalem, “Remember, there are not many Eisses now in the Swiss market”: Assistance and Rescue Endeavors of Chaim Yisrael Eiss in Switzerland, w: „Yad Vashem Studies”, Vol 33, 2005
  • Agnieszka Haska: „Proszę Pana Ministra o energiczną interwencję”. Aleksander Ładoś (1891–1963) i ratowanie Żydów przez Poselstwo RP w Bernie, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 11 (2015), s. 299–309.
  • Stanisław Nahlik: Przesiane przez Pamięć, Kraków 2002.
  • Michał Potocki, Zbigniew Parafianowicz: Tak polska ambasada ratowała Żydów. System berneński działał jak zegarek 8 Ekim 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Gazeta Prawna, 2018. Erişim tarihi: 18 Haziran 2020.

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Chaim_Eiss&oldid=30724510" sayfasından alınmıştır