Ceyhânî
| Ebû Abdillâh Ceyhânî | |
|---|---|
| Sâmânî veziri | |
| Görev süresi 914-922 | |
| Yerine geldiği | Ebû Bekir Kâtib |
| Yerine gelen | Ebû'l-Fadıl el-Bal'ami |
| Kişisel bilgiler | |
| Doğum | ? Ceyhan, Mâverâünnehir |
| Ölüm | 925 Buhara, Mâverâünnehir |
| Çocuk(lar) | Ebû Ali Muhammad bin Muhammed al-Ceyhânî |
Ebû Abdillâh Muhammed bin Ahmed (Farsça: ابو عبدالله محمد بن احمد جیهانی),[1] veya Ebû Abdillâh Ceyhânî (Farsça: ابو عبدالله جیهانی ; aynı zamanda Ceyhânî olarak da yazılır), 914-922 yılları arasında Samanî İmparatorluğu'nun Fars veziridir. Kayıp coğrafya çalışması (daha sonraki yazarların kitaplarında korunmuştur) Orta Asya ve Doğu Avrupa'nın 9. yüzyıl tarihi için önemli bir kaynaktır. Oğlu ve torunu da vezirlik yapmıştır.
Hayatı
[değiştir | kaynağı değiştir]Ceyhânî'nin hayatına dair çoğu ayrıntı bilinmemektedir.[2]Ahmed Ceyhânî'nin oğluydu ve Ubeydullah Ceyhânî adında bir kardeşi vardı.[3] Eserlerindeki yazım kalıpları, Farsçanın onun ana dili olduğunu düşündürmektedir.[4] Yâkût el-Hamevî ayrıca Ceyhânî'nin sık sık Farsça "bedāw andarūn" ("hızla içeri girmek") ifadesini kullandığını kaydetmiştir.[4] Makdisî, Ceyhânî'nin felsefe, astronomi ve geometri okuduğunu belirtmektedir. Ayrıca Ceyhânî'nin yabancıları bir araya toplayıp onlara topraklar ve farklı bölgelere ulaşmak için kullanılan yollar hakkında sorular sorduğunu da belirtmiştir.[2] İbnü'n-Nedîm'e göre Ceyhânî, Maniheizm gizli bir taraftarıydı.[5]
Ceyhânî, kariyerinin ilk dönemlerinde Ahmed bin Sehl el-Belhî'nin öğrencisiydi ve ona hediye olarak kadın köleler veriyordu, ancak daha sonra Ceyhânî'nin onaylamadığı Kitab al-Qarabin wa'l-dhaba'ih (Kurbanlar ve Adaklar Kitabı) nedeniyle onu terk etti.[6] Ceyhânî, 913 yılında II. Nasr'ın koruyucusu yapıldı.[7] Bir yıl sonra, 8 yaşındaki çocuğu Samanîler İmparatorluğu'nun hükümdarı (emir) oldu ve Ceyhânî vezir olarak atandı[7][8]
Nasr'ın yaşının küçük olması nedeniyle imparatorluğun naipliğini Ceyhânî üstlendi. Devlet içinde hemen hemen hemen bir dizi isyan patlak verdi; bunların en ciddisi büyük amcası İshak bin Ahmed'in önderlik ettiği isyandı.[9] İsyana İshak'ın oğulları da katıldı; oğullarından Ebu Salih Mansur, Nişabur ve Horasan'daki diğer bazı şehirlerin kontrolünü ele geçirdi. Sonunda İshak yakalandı, Ebu Salih Mansur ise Nişabur'da öldü.[9] Nasr'ın tahta çıkması aynı zamanda Sâmânîler Devleti'nin çevre bölgelerinde istikrarsızlığa yol açtı. Abbâsîler Sistan'ı son kez geri almayı başarırken, Rey ve Taberistan ise Zeydîler Hasan el-Utruş tarafından alındı. Eyaletleri geri alamamalarına rağmen Sâmânîler çok sayıda yerel Deylem ve Gilek önderi görevlendirdiler ve buralardaki mücadelelerde aktif rol aldılar.
Narshakhi'ye göre, Buhara'nın en büyük camisi yıkıldıktan sonra, Ceyhânî bir minarenin inşasını finanse etti.[7] 921 yılında kendisiyle tanışan İbn Fadlan, halkın kendisinden "yaşlı kale" olarak bahsettiğini kaydetmiştir; bu da Ceyhânî'nin hâlâ II. Nasr'ın sarayında en etkili figürlerden biri olarak görüldüğünün kanıtıdır.[7] Ancak bir yıl sonra Ebu'l-Fadl el-Bel'ami vezir olarak onun yerine geçti. Ceyhânî 925 yılında öldü.[10] Oğlu Ebu Ali Ceyhânî, 938'den 941'e kadar Samanoğulları İmparatorluğu'nun veziriydi.[11] Ebû Ali'nin oğlu Ebu Abdullah Ahmed, 974 ile 976 yılları arasında aynı görevi yürüttü.[11]
Çalışmaları
[değiştir | kaynağı değiştir]Ebu Abdullah Ceyhânî'yi torunuyla karıştıran İbnü'n-Nedim, Ebu Abdullah'a dört kitap atfetmiştir.[12] El-Nadim'in eserini kendi eseri için kaynak olarak kullanan Yakut el-Hamavi, Ceyhânî ailesinin üç ardışık neslini birbirine karıştırarak daha da fazla karışıklığa yol açmıştır.[13] Tarihçi István Zimonyi'ye göre, dört kitap "her kitap devlet işleriyle ilgili olduğundan, siyasette deneyimli bir yazara işaret ediyor".[14]
Yollar ve Krallıklar Kitabı
[değiştir | kaynağı değiştir]El-Mukaddasi'ye göre, Ceyhânî "etrafına bazı yabancılar topladı ve onlara ülkeler ve gelirleri, oraya giden yolların durumu, ufukların üzerindeki yıldızların yüksekliği ve güneşin oluşturduğu meridyen gölgelerinin uzunluğu hakkında sorular sordu".[2][13] Kitabın tamamı (Arapça: كتاب المسالك والممالك Kitāb al-Masālik waʿl-Mamālik) yedi ciltten oluşuyordu ve İbn Hurdâzbih'in tüm eserlerini de içerdiği söyleniyordu.[15]
Mirası
[değiştir | kaynağı değiştir]Ceyhânî'nin çalışmalarının çoğu günümüze ulaşmamıştır; büyük ölçüde diğer yazarların çalışmalarında bulunan referanslar aracılığıyla bilinmektedir.[8][15] Onun çalışmaları, daha sonra Ceyhânî'nin kitabını kullanan ve "dünyanın omurgası boyunca uzanan" bir dağ tanımlayan Müslüman coğrafyacı İbn Havkal'a ilham kaynağı olmuştur.[8]
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- Özel
- ^ Pellat 2004, s. 265.
- ^ a b c Zadeh 2013, s. 48.
- ^ Zimonyi 2016, s. 7, 10.
- ^ a b Zimonyi 2016, s. 10.
- ^ Zimonyi 2016, ss. 9–10.
- ^ Ahmad 1998, s. 218.
- ^ a b c d Zimonyi 2016, s. 7.
- ^ a b c Minorsky, V. (1937). "A Persian Geographer of A. D. 982 on the Orography of Central Asia". The Geographical Journal. 90 (3). ss. 259-264. doi:10.2307/1787615. ISSN 0016-7398.
- ^ a b Frye 1975, s. 141.
- ^ Crone & Treadwell 2003, s. 54.
- ^ a b Zimonyi 2016, ss. 8, 10.
- ^ Zimonyi 2016, ss. 8, 11.
- ^ a b Zimonyi 2016, s. 8.
- ^ Zimonyi 2016, s. 11.
- ^ a b Minorsky, V. (1949). "A False Jayhāni". Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London. 13 (1). ss. 89-96. ISSN 0041-977X.
- Genel
- Crone, Patricia; Treadwell, Luke (2003). "A new text on Ismailism at the Samanid court"
. Texts, documents, and artefacts: Islamic studies in honour of D.S. Richards. Leiden: Brill. ss. 37-67. ISBN 978-9-00412864-4. - Zimonyi, István (2016). Muslim Sources on the Magyars in the Second Half of the 9th Century. Brill. ISBN 978-90-04-21437-8.
- Zadeh, Travis (2013). "Of Mummies, Poets, and Water Nymphs: Tracing the Codicological Limits of Ibn Khurradādhbih's Geography". Bernards, Monique (Ed.). ʿAbbasid Studies IV: Occasional Papers of the School of ʿAbbasid Studies, Leuven, July 5-July 9, 2010. Gibb Memorial Trust. ss. 8-75. ISBN 978-0-906094-98-3.
- Ahmad, S. Maqbul (1998). "Part One: Geodesy, Geology and mineralogy. Geography and cartography". History of Civilizations of Central Asia Volume IV: The Age of Achievement: A.D. 750 to the End of the Fifteenth Century - Part Two: The achievements. UNESCO. ss. 205-221. ISBN 9789231036545.
- Frye, R. N. (1975). "The Sāmānids". Frye, Richard N. (Ed.). The Cambridge History of Iran, Volume 4: From the Arab Invasion to the Saljuqs (İngilizce). Cambridge: Cambridge University Press. ss. 136-161. ISBN 0-521-20093-8.
- Pellat, Ch. (2004). "al-Djayhānī". Bearman, P. J.; Bianquis, Th.; Bosworth, C. E.; van Donzel, E.; Heinrichs, W. P. (Ed.). The Encyclopaedia of Islam, New Edition, Volume XII: Supplement (İngilizce). Leiden: E. J. Brill. ss. 265-266. doi:10.1163/1573-3912_islam_SIM_8505. ISBN 978-90-04-13974-9.
- Treadwell, W. L. (1991). The Political History of the Sāmānid State (PhD thesis). University of Oxford.
