Canik beylikleri
Canik Beylikleri | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1300'ler-1460 | |||||||||
 | |||||||||
| Başkent | (Çeşitli) | ||||||||
| Yaygın dil(ler) | Türkçe | ||||||||
| Tarihçe | |||||||||
| |||||||||
| |||||||||
| Günümüzdeki durumu |  Türkiye | ||||||||
| Makale serilerinden |
 |
Canik beylikleri, bugünkü Orta Karadeniz ve Doğu Karadeniz'in bir kısmına 14. ve 15. yüzyıllarda hakim olan ikinci dönem Anadolu beyliklerine verilen ad.
Taceddinoğulları Beyliği, Bafra Beyliği, Kubadoğulları Emirliği, Taşanoğulları Beyliği, Kutluşahlar Beyliği ve Hacıemiroğulları Beyliği'nden müteşekkil olan bu beylikler tek bir hanedanın hüküm sürdüğü belirli sınırlara sahip beylikler değil, her biri farklı bir aile tarafından yönetilen ve sınırları hâlen tam olarak belirlenemeyen beyliklerdir. Canik beylikleri zaman zaman kısmen veya tam bağımsız olmuşlarsa da çoğu zaman Eretna Beyliği, Kadı Burhaneddin Devleti ve Osmanlı Devleti'ne bağlı olarak varlıklarını devam ettirmişlerdir.
Tarih[değiştir | kaynağı değiştir]
1243 Kösedağ Muharebesi'nden sonra Anadolu Moğolların kontrolüne girmiş ve Selçuklu sultanları İlhanlılara bağlı olmuştur. Anadolu Selçuklu Devleti'nin uçlarında yaşayan Türkmen boyları, yarı bağımsız beylikler oluşturmuşlardır. Doğu Karadeniz bölgesinde Eretna Beyliği'nin sözde vasalları olan bir dizi küçük beylik ortaya çıktı. Tarihçiler bu beyliklerin hepsini Canik Beylikleri olarak adlandırmaktadır.[1] Yeşilırmak Deltasına Taceddinoğulları yerleşti.[2] Doğusunda Canik Beylikleri'nin en güçlüsü Hacıemiroğulları Beyliği bulunuyordu.[3] Bu beylik 13. yüzyılın sonunda Ordu vilayetini fetheden Çepni Türkmenleri tarafından kuruldu. Taceddinoğulları'nın batısında, Ladik ve Kavak'ta Kubadoğulları Emirliği, güneyinde merkezi Amasya olan Kutluşahlar, Havza ve Vezirköprü'de Taşanoğulları Beyliği hüküm sürüyordu.[1]
Moğolların Anadolu'dan ayrılmasıyla bölgenin siyasi yapısı değişmeye başladı. Bunun sonucunda daha önce Selçuklu uç topraklarıyla yetinen Türkmenler, Trabzon İmparatorluğu'na baskın düzenlemeye başladılar. 14. yüzyılın başlarından itibaren Yunan kaynaklarına göre, Doğu Karadeniz bölgesinin yaklaşık 500 kilometrelik kısmı Türkmenler tarafından fethedilmiş ve Hamsiköy, Torul, Gümüşhane ve Kovanlı onlarla Rumlar arasındaki sınır haline gelmiştir. Bölgedeki Türkmen yoğunluğu o kadar arttı ki, baskılarına dayanamayan Rumlar, Trabzon çevresindeki kırsal kesimdeki topraklarını terk ederek şehre taşındı. Hacıemiroğulları 1347'de Fatsa ve Ünye'yi, 1396'da Giresun'u fethetti. Bundan yaklaşık yedi yıl sonra bölgeye gelen İspanya Büyükelçisi Ruy Claviho, 10.000 askeri bulunan Hacıemiroğulları'nın topraklarını Tirebolu'ya kadar genişlettiklerini bildirdi. Moğol sonrası dönemde ikinci büyük Türkmen beyliği Taceddinoğulları idi. 1379'da Taceddinoğulları Trabzon İmparatorluğu ile mücadele ederek Yeşilırmak ağzı çevresini fethettiler. 1386 tarihli bir kayda göre Taceddinoğulları'nın 12 bin askeri vardı. Bu, 60.000'in üzerinde bir nüfusa tekabül etmektedir.[1] Trabzon İmparatorluğu'nun nüfusunun 10 binden fazla olmadığı bir dönemde, Canik beyliklerinin toplamda 20-25 bin kadar askeri bulunuyordu.[4]
I. Bayezid döneminde bölge Osmanlı tarafından imparatorluğa dahil edilmeye başlandığında 1393 yılında dağılan ilk beylik Kutluşahlar olmuştur. Daha sonra tüm Canik Beylikleri çeşitli tarihlerde Osmanlı İmparatorluğu bünyesine katıldı. 1402 Ankara Muharebesi yenilgisinden sonra Osmanlı'da fetret devri başlamış ve beyliklerin çoğu kısa bir süre de olsa Canik yöresinde varlıklarını yeniden sürdürmüştür.[1] Yerel beyler hem bağımsız hareket ettiler hem de topraklarını genişletmeye çalıştılar ve ittifaklar kurdular.[5] Fetret döneminin 1413'te sona ermesinden sonra, Canik'in neredeyse tamamı yeniden Osmanlı İmparatorluğu'na dahil oldu.[1] I. Mehmed tarafından ilk olarak Türkmen muhaliflerinden (İbn Arabşah'ın "Canik emirliğinin hükümdarı" dediği) Cüneyd Kubadoğlu 1419'da Osmanlı'ya bağlılığı kabul etti.[5] Hacıemiroğulları ve Taceddinoğulları 1427/28 tarihine kadar varlıklarını sürdürdüler; En son olarak Taşanoğulları Beyliği Osmanlı'ya (1430'da) dahil oldu. Merkezi Samsun olan bölgede kurulan sancak Canik Sancağı olarak adlandırılmıştır. Türkiye Cumhuriyeti'nin kurulmasından kısa bir süre önce bu sancak feshedilerek adı Samsun olarak değiştirilmiştir. Günümüzde Canik, Türkiye'de Karadeniz kıyılarının orta kesiminin ve bu kesimdeki dağların (Canik Dağları) coğrafi adıdır.[1][6]
Beylikler[değiştir | kaynağı değiştir]
| Beylik | Başkenti | Dağılış Tarihi |
|---|---|---|
| Bafra Beyliği | Bafra | 1460 |
| Hacıemiroğulları Beyliği | Mesudiye | 1427 |
| Kubadoğulları Emirliği | Ladik | 1428 |
| Kutluşahlar Beyliği | Amasya | 1381 |
| Tâceddinoğulları Beyliği | Orduköy | 1415 |
| Taşanoğulları Beyliği | Merzifon | 1398 |
Beyliklerin tamamı Osmanlı Devleti bünyesine katılmıştır.
Beyler[değiştir | kaynağı değiştir]
Hanedanların bazı beylerinin isimleri:[7]
- Kutluşah:
- Hacı Kutlu Şah Bey (1340-1361)
- Hacı Şâdgeldi Bey (1361-1381)
- Fahrüddîn Ahmed Bey (1381-1393)
- Tacettinoğulları (Tâcüddînoğulları)
- Tâcüddîn Doğan Şah (1308-1346)
- Tâcüddîn Bey (1346-1387)
- Mahmud Çelebi (1387-1423)
- Hüsâmüddîn Hasan Bey (1423-1425)
- Hacıemiroğulları (Bayramoğulları)
- Hacı Bayram Bey (1313-1331)
- Hacı Emir Bey (1331-1361)
- Süleyman Bey (1386-1392)
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- Dilcimen, Kâzım (1940), Canik Beyleri, Samsun: Ahali Matbaası
- ^ a b c d e f Karakök 2018.
- ^ Bryer 1975, s. 128.
- ^ Bryer 1975, s. 130—131.
- ^ Kuş 2016, s. 3.
- ^ a b Kastritsis 2007, s. 74.
- ^ Еремеев, Мейер 1992.
- ^ Yılmaz Öztuna:Devletler ve Hanedanlar, Kültür bakanlığı, 1996, 975-1704-715 pp.86-87