Bulgaristan'daki Yahudilerin tarihi
Bulgaristan'daki Yahudilerin tarihi MÖ 2. yüzyıla kadar uzanır. Bu zamandan beri her zaman bir Yahudi nüfusu olan Bulgaristan'da Yahudilerin Bulgaristan tarihinde antik çağlardan Orta Çağa ve bugüne kadar önemli rolleri bulunur.
Tarih öncesi
Bulgaristan'daki Yahudi cemaatiyle ilgili en eski yazı MÖ 2. yüzyıla aittir. Ulpia Oescus'da (günümüzde Plevne iline bağlı Gigen'de) Latince yazılmış bir bulguda menora ve arksinagog Joseph'in şehirdeki Yahudi nüfusuyla ilgili bildirdiği veriler bulunur. Ayrıca, Roma İmparatoru I. Theodosius'un 379'da Yahudilere karşı verdiği fermanla İllirya ve Trakya'daki sinagogları yıkması bölgede Yahudi nüfusunun bulunduğunu belirten kanıtlardan biridir.
Bulgar İmparatorluğu
Birinci Bulgar İmparatorluğu 681'de kurulduktan sonra Bizans İmparatorluğu'nun zulmünden kaçan Yahudilerin buraya yerleşmiş olma ihtimali vardır. I. Boris'in hükümdarlığı sırasında paganları Yahudileştirme çabaları muhtemeldir, fakat en nihayetinde 9. yüzyılda Bulgar Ortodoks Kilisesinin kurulmasıyla halk Hıristiyanlaştırılmıştır. Kometopule hanedanlığında görülen Samuil, Moses ve David gibi isimler onların anne tarafından Yahudi olma ihtimalini de sunar fakat bu tartışmalı bir konudur.
Yahudiler, İtalya'nın Ragusa Cumhuriyeti'nden gelenlerle birlikte 967'de İkinci Bulgar İmparatorluğu'nun serbest ticaret politikalarıyla Niğbolu'ya yerleşti. Ardından, Bulgar Çarı Ivan Alexander, Hristiyanlığa geçip Teodora adını alan Yahudi kökenli Sarah isimli bir kadınla evlendi. 1352 kilise konseyinde kafirlerle Yahudilerin aforoz edilme ve üç Yahudinin idam kararı çıktı, karar Çar tarafından geri çevrilmesine rağmen bu Yahudiler halk tarafından linç edilerek öldürüldü.
14.-15. yüzyıllara kadar Romanyot olan Yahudi nüfusuna 1376'da Macaristan'dan gelen Aşkenazlar da katıldı.
Osmanlı hakimiyeti
Osmanlı İmparatorluğu Bulgar İmparatorluğu'nu istila ettiği zaman Vidin, Nikopol, Silistra, Pleven, Sofia, Yambol, Plovdiv (Philippopolis) ve Stara Zagora'da Yahudi cemaatleri bulunmaktaydı. 1470'de Yahudilerin Bavaria'dan kovulmasıyla Yidiş dilini konuşan Aşkenazlar da bölgeye yerleşti. 16. yüzyılın ortalarında Sofya'lı hahamlarca Selanik'te Aşkenaz dua kitapları basıldı
İlk Sefarad göç dalgası Selanik, Makedonya, İtalya, Ragusa ve Bosna üzerinden 1494'te gerçekleşti; bu Yahudiler hali hazırda yerleşik olan Yahudilerin bulunduğu Osmanlı'nın ticaret merkezi olan şehirlere yerleşti. Sofya'da Romanyot, Aşkenaz ve Sefaradların 1640'a kadar kendilerine ait cemaatleri bulunmaktaydı fakat bu tarihte cemaatler tek haham altında toplandı.
17. yüzyılda Sabetay Sevi'nin görüşleri Bulgaristan'da popülarite kazanınca Sevi'nin destekçileri Gazze'li Nathan ve Samuel Primo Sofya'da aktif rol aldı. Döneminin yeni ticaret merkezi Pazarcık şehri gibi ülkenin değişik yerlerine yerleştiler. 1688'deki Çiprovtsi ayaklanması sebebiyle Ragusa tüccarlarının ticaret yapma hakları ellerinden alınınca Yahudilere yeni haklar tanınındı ve böylece Yahudiler ticaret alanlarını genişlettiler.
Bağımsız Bulgaristan
93 Harbiyle bağımsızlıklarını kazanan Bulgaristan'da savaş sırasında Yahudilerin Osmanlı'yı desteklemeleri gerekçesiyle malları yağmalandı fakat sonunda Yahudilere Berlin Antlaşmasıyla eşit haklar tanındı. Sofya hahamı Gabriel Mercado Almosnino yanında üç Yahudiyle birlikte Rus kuvvetlerini sıcak karşıladı ve Bulgaristan Millet Meclisi'ne girdi. Fakat antisemitik ve Yahudilere karşı ayrımcılık hareketleri baş gösterdi.
Bulgar Ordusuna çağrılan Yahudiler 1885'te Sırp-Bulgar Savaşı'nda yer aldı. I.Dünya Savaşı'nın ardından imzalanan Nöyyi Antlaşmasıyla eşitlik tekrar vurgulandı, fakat özellikle 1923'te Aleksandar Tsankov hükûmetinde olmak üzere antisemitik unsurlar dolaylı yollarla da olsa hükûmete girdi. 1936'da milliyetçi ve antisemit bir örgüt olan Ratnik kuruldu.
II. Dünya Savaşı'ndan önce Yahudilerin diğer halklara kıyasla yüzde oranı sabit bir şekilde inmesine rağmen nüfuslarındaki artış devam etti. 1920'de 16.000 kişilik nüfuslarıyla toplam nüfusun %0,9'unu oluşturan Yahudiler 1934'te yarısından fazlasının Sofya'da yaşadığı 48,565 kişilik nüfusla halkın %0,8'ini oluşturuyordu. Ladino cemaatin dominant dili olmasına rağmen genç nesiller Bulgarca'yı tercih etti. Hovevei Zion'un kurulmasıyla yerel nüfusta Siyonist ideoloji güçlendi.
II.Dünya Savaşı'nda Bulgar Yahudileri
II.Dünya Savaşı sırasında Bulgaristan Millet Meclisi ve Çar III. Boris Yahudilerin haklarını sınırlayan Milleti Koruma Kanunu'nu yürürlüğe soktu. Bu kanunla Yahudilerin oy kullanma, hükûmette görev alma, devlet işlerinde çalışma, orduya katılma, bir Bulgar'la evlenme veya birlikte yaşama, Bulgar isimleri kullanma ve toprak sahibi olma hakları ellerinden alındı.[1][2][3][4] Ayrıca üniversiteye gidebilecek Yahudi sayısına da kota getirildi.[4][5] Bu kanunlara Yahudi liderlerin yanı sıra Bulgar Ortodoks Kilisesi, Bulgar Komünist Partisi yetkilileri, yirmi bir yazar ve profesyonel örgütler karşı çıktı.[4][6]
Diğer Nazi Almanyası işgali altındaki ülkelerin aksine (Danimarka hariç) Bulgaristan, Bulgaristan Millet Meclisi Sözcüsü Dimitar Peşev, Bulgar Kilisesi yetkilileri ve Bulgar halkının yardımlarıyla Bulgar vatandaşı tüm 48,000 Yahudi Nazi toplama kamplarına gönderilmekten kurtarıldı. Bu konuyla ilgili, Bulgar Yahudisi İsrail tarihçisi, politikacı ve eski Knesset üyesi Michael Bar-Zohar tarafından "Beyond Hitler's Grasp: The Heroic Rescue of Bulgaria's Jews"[7] ve Paris'teki Centre Nationale de la Recherche Scientifique'in araştırma yönetmeni Fransız entelektüel Tzvetan Todorov tarafından "The Fragility of Goodness: Why Bulgaria's Jews Survived the Holocaust" (basım: Princeton Univ. Press) kitapları yazılmıştır.[8]
Bulgar otoriteleri Bulgaristan vatandaşı olmayan Yahudilerin çoğunluğunu yine Bulgaristan kontrolündeki Makedonya ve Trakya'ya sürdü. Nazi zulmünden kaçan bu Yahudilere Bulgaristan koruma sağlamadı. Bulgaristan vatandaşı olmayan 14,000 Yahudi Treblinka'ya imha edilmeye gönderildi.
Savaşın bitiminden ve Komünist rejimin başa geçmesinin ardından Yahudilerin çoğu İsrail'e göç etti ve Bulgaristan'da 2001 itibarıyla 1363 Yahudi kaldı. İsrail hükûmetinin istatistiklerine göre 1948 ve 2006 yılları arası Bulgaristan'dan 43,961 göçmen İsrail'e yerleşti; bu da Bulgaristan'ı Sovyetler Birliği, Romanya ve Polonya'nın ardından İsrail'e en çok göç veren dördüncü Avrupa ülkesi yaptı.[9]
Kaynakça
- ^ Marushiakova, Elena (2006). "Bulgarian Romanies: The Second World War". The Gypsies during the Second World War. Univ of Hertfordshire Press. s. 90. ISBN 0900458852. Bilinmeyen parametre
|coauthors=görmezden gelindi (yardım) - ^ Fischel, Jack (1998). The Holocaust. Greenwood Publishing Group. s. 69. ISBN 0313298793.
- ^ Wyman, David S. (1996). The world reacts to the Holocaust. JHU Press. s. 265. ISBN 0801849691. Bilinmeyen parametre
|coauthors=görmezden gelindi (yardım) - ^ a b c Benbassa, Esther (2000). Sephardi Jewry: a history of the Judeo-Spanish community, 14th-20th centuries. University of California Press. s. 174. ISBN 0520218221. Bilinmeyen parametre
|coauthors=görmezden gelindi (yardım) - ^ Levin, Itamar (2001). His majesty's enemies: Great Britain's war against Holocaust victims and survivors. Greenwood Publishing Group. s. 37. ISBN 0275968162. Bilinmeyen parametre
|coauthors=görmezden gelindi (yardım) - ^ Levy, Richard S (2005). Antisemitism: A Historical Encyclopedia of Prejudice and Persecution. ABC-CLIO. s. 90. ISBN 1851094393.
- ^ http://www.amazon.com/Beyond-Hitlers-Grasp-Heroic-Bulgarias/dp/158062541X ISBN 1-58062-541-X Adams Media Corporation, 2001.
- ^ A description of the book and some reviews can be found on the website of Princeton Univ. Press, http://press.princeton.edu/titles/7026.html
- ^ "Immigrants by period if immigration, country of birth and last country of residence" (Hebrew and English). The Central Bureau of Statistics (Israel). 1 Eylül 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2008-08-22.
- "The Virtual Jewish History Tour Bulgaria". Jewish Virtual Library. 3 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2006-11-26.
- "Историческа справка за евреите в България" (Bulgarian). OMDA. 14 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2006-11-26.
- "The Optimists: A film about the Rescue of the Bulgarian Jews during the Holocaust". 2 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi.
Dış bağlantılar
- Bulgarian Subject Files - Social Issues: Minorities: Jews Open Society Archives, Budapest