Azerbaycan folkloru
Azerbaycan folkloru (Azerice: Azərbaycan folkloru), Azerbaycan halkının yüzyıllar boyunca gelişen halk geleneğidir. Azerbaycan folkloru, geniş bir anlatı koleksiyonunda ve üstü kapalı olarak vazo boyama ve adak hediyeleri gibi temsili sanatlarda somutlaşmıştır.[1]
Azerbaycan folklorunun kaynakları[değiştir | kaynağı değiştir]
Milli Azerbaycan folklor örneklerini Dede Korkut Kitabı, Gurbani, Köroğlu, Şah İsmail, Abbas ve Gülgaz ve Aslı ve Kerem, masallar, bayatlar, holavarlar, ninniler, anekdotlar, bilmeceler, atasözleri ve aforizmalar izlemektedir.[2] Köroğlu Destanı , Dede Korkut Kitabı ve Əsli və Kərəm gibi destanlarda gösterilen Azerbaycan mitleri esas olarak bir insanın kahramanlığı ve bilgeliğine dayanmaktadır.[3][4][5]
Köroǧlu[değiştir | kaynağı değiştir]
Köroǧlu'nun hikâyesi babasının görme yetisini kaybetmesiyle başlar.[6] Feodal Hasan Han, ahır yöneticisi Ali Kişi'yi gözlerini dağlatarak önemsiz bir suçtan dolayı kör ediyor. Köroǧlu karakteri çeşitli tarihsel kanıtlarla desteklenmektedir. 16. yüzyılın sonlarında, tarihi Köroǧlu, İran ile Türkiye arasındaki sınır bölgesinde Azerbaycan'ı karıştıran Celali İsyanı'nın lideriydi. Türk bilgin Pertev Nail Boratov'a göre, Türk padişahı 1580'lerde Celali lideri Köroǧlu'nu (gerçek adı ile Ruşen) yakalama emri verdi.[7]
Dede Korkut Kitabı[değiştir | kaynağı değiştir]
Korkut karakteri, masalın anlatımı ve destansı geleneğin koruyucusu olan beyaz sakallı bir yaşlı adamdır. Dede Korkut kitabı, 16. yüzyılın sonlarına ait iki el yazması sayesinde modern dünya tarafından bilinmektedir.[7]
Baba-ı Amir[değiştir | kaynağı değiştir]
Baba-ı Amir, Azerbaycan folklorunda komik bir karakterdi.[8]
Bayati[değiştir | kaynağı değiştir]
"Bayati", her birinde yedi heceli dört dizeden oluşan kısa ve eski bir Azeri halk şiiridir. İnsan duygularını şiirsel bir biçimde temsil ederler. Bu türün çeşitli biçimleri, anlatım biçimlerine ve konularına göre birbirinden farklıdır. Örneğin bayati-bağlama, bayati deyişme (bayati söyleme yarışması), vesfi-hal (övme), sevişme, holavar (emek şiirleri).[9] Bu dizelerde tedavi olarak kullanılan su nanesi, nane, papatya ve fesleğen gibi eski tıbbi tedaviler belirgin bir şekilde vurgulanmaktadır.[10]
Aşık şiiri[değiştir | kaynağı değiştir]
Aşık şiiri, Kafkasya'da eski bir halk şiiri icrası olarak bilinir. Azerbaycan'da âşık olarak adlandırılan şair şarkıcılar telli çalgı kopuz ile eski masal ve efsaneleri anlattılar. Böylelikle Köroǧlu ve Dede Korkut Kitabı gibi halk masalları günümüze kadar korunmuştur.[11] Köroǧlu kahraman destanı Azerbaycan'ın en meşhur aşık destanıdır ve kendisi de âşık olan üçüncü şahıs tarafından anlatılmıştır. Temel hikâye, her aşamada içeriğini ve karakterini değiştirerek Anadolu, Azerbaycan, Türkmenistan, Özbekistan, Tacikistan'da yayıldı.[12] Ortadoğu'da aşıklar şair, şarkıcı, besteci veya müzisyen olarak görülüyordu. Azericede âşıkın anlamı doğa ve yaşam aşığıdır ve milli halk müziği ve şiirinin yaratıcısı olarak kabul edilir.[13]
Tören şarkıları ve dansları[değiştir | kaynağı değiştir]
Azerbaycan folklorunda doğal güçler ulusal folklor örneklerinin ana konusuydu ve insanlar bunları sözler veya hareketlerle ifade etmeye çalıştılar. En popüler tören şarkıları ve dansları, Azeri folklorunun dramatik türlerini sergileyen Kosa-Kosa, Godu-Godu, Nevruz ve Hıdır Nebi'dir.[9]
Doğaüstü varlıklar[değiştir | kaynağı değiştir]
- Meşe Adam (Azerbancanca: Meşe Adam, bazen Ağac Kişi olarak da bilinir), Azerbaycan ve Karaçay mitolojisine göre dağlık ormanlarda yaşayan bir ruhtur.[14] Genellikle her iki cinsiyetten tüylü yaratıklar şeklinde temsil edilir, insan yüzlü ve keskin kokulu bir maymun. Yiyecek arayışları sırasında, eskimiş insan kıyafetleri giyerek gece boyunca bahçelere ve bostanlara girdiklerine inanılıyordu. Bazı araştırmacılara göre Meşe Adam, kardan adam efsanesinin bir çeşididir.[15] "Orman Adamı" Kafkasya bölgesi için yaygın bir folklor figürüdür. W. Feuerstein'ın "Orman Adamı" adlı makalesinde Kafkasya'da orman halkı ile oyunun hükümdarının gelenekleri arasında yakın bir bağlantı olduğu gözlemlenmiştir. Bu bağlantı, İskandinav Skogsrå ve kurnaz bir Rus ormancı Leshy gibi Kafkasya sınırlarının ötesinde kendini göstermektedir.[16]
- Gulyabani (Azerbaycanca: Qulyabani; Farsçadan: غولبیابانی Ghul-e Biābānī yani çöl canavarı) çölde ve mezarlıklarda yaşayan kötü bir ruhtur. Azerbaycanlı ve Türk araştırmacılara göre Gulyabani'nin asıl işi, geceleri bir kurt adam görünümüne girip gece gezginlerini korkutmaktı. Ayrıca at yelesini karıştırırken ata binmeyi de sever. Efsaneye göre Gulyabani, biri yakasına iğne ile girebilirse, insanlar için çalışacaktır. Ama aynı zamanda, efendinin tüm emirlerine tam tersi olarak hizmet edecektir. Azerbaycan'ın batı bölgelerinde, Gulyabani genellikle Ardov sularının kötü niyetli ruhu olarak tanımlandı.[17]
- Tepegöz (Azerbaycanca: Tepegöz) Bir olduğu Azerice benzer hayali yaratık Polifimos'un Kiklop'una benzeyen bir Azeri hayali yaratık.[18][19]
Diğer kültürlerle ilişkiler[değiştir | kaynağı değiştir]
Azerbaycan folkloru, Pers mitolojisi ve Türk mitolojisinden unsurlar almaktadır.[20]
Faaliyetlerin geliştirilmesi[değiştir | kaynağı değiştir]
Azerbaycan'ın çeşitli bölgelerinde etnik grupların folklorunu, kültürünü ve sanatını tanıtmak amacıyla 20 Ekim 2005 tarihli “Kültürel İfadenin Çeşitliliğinin Korunması ve Geliştirilmesi Hakkında” UNESCO Sözleşmesi ile ilgili olarak bir dizi faaliyet gerçekleştirilmiştir. Azerbaycan, kongreye 2009 yılında katıldı. Azerbaycan Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2006 yılında ulusal azınlıklara adanmış “Anavatan Azerbaycan” adlı festival düzenledi. Festival çerçevesinde çeşitli etnik azınlıklar folklorlarını sunmak için katıldı. Uluslararası festival, Azerbaycan'ın tüm etnik bölgelerinden yaklaşık 500 katılımcıyı ağırladı. Festival İngilizce olarak da sunuldu. Etnik grupların yaşadığı bölgelerde çocuklar için yaklaşık 41 müzik ve sanat okulu bulunur. Bu okullarda folklor ve etnik kültür öğretilir.[21]
Folklor enstitüsü[değiştir | kaynağı değiştir]
Azerbaycan folklor enstitüsü, Nizami Azerbaycan Ulusal Bilimler Akademisi'nin (AMEA) adını taşıyan Edebiyat Enstitüsü temelinde 1994 yılında kurulmuştur. 2003 yılından itibaren AMEA bağımsız bir yapı birimi olarak faaliyetlerini sürdürmesine karşın, kuruluşunun ilk yıllarında Kültür Merkezi'nin bir bölümü olarak faaliyet göstermiştir.[22]
2012 yılında, folklor örneklerinin toplanmasından sorumlu olan Folklor ve Etnik Azınlıklar Daire Başkanlığı, Azerbaycan Folklor Enstitüsünde açılmıştır. Bölümün temel amacı, toplanan folklor örneklerinin korunmasını ve araştırılmasını düzenlemektir.[23]
Yayınlar ve araştırmalar[değiştir | kaynağı değiştir]
Azerbaycan folkloru hakkında ülke folklorunun çeşitli yönlerini kapsayan Hidayet Hasari'nin “Azerbayjan Folklorunden Numunahlar” ve Zahareh Vafasi'nin “Folklor Ganjinahsi, Oyunlar” gibi Farsça pek çok kitap ve makale kaleme alınmıştır.[24] Samed Behrengi, 1939'da Tebriz'de doğmuş, Azerbaycan folkloru hakkında çocuk öyküleri yazmış bir yazardır.[25][26] Yagub Khoshgabani ve eşi, yaşlıların ifadelerine uygun olarak folklor kayıtlarını gezip kaydederek Azerbaycan folklorunu topladı ve çalıştı.[27]
Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ Yeni ədəbiyyat tariximizin ilk cildləri 10 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Azerice)
- ^ Modern Azerbaijanian Prose (İngilizce). Trafford Publishing. 2012. ISBN 978-1-4669-4602-6. 31 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ekim 2020.
- ^ ""Koroğlu"ya ümumtürk məhəbbəti". 19 Eylül 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ekim 2020.
- ^ Азербайджанская литература 5-18 вв. 19 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Rusça)
- ^ ""Mother-of-All-Books": Dada Gorgud". 9 Aralık 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ekim 2020.
- ^ Hasan Javadi, "KOROĞLU i. LITERARY TRADITION" in Encyclopedia Iranica
- ^ a b Oral Epics of Central Asia (İngilizce). Cambridge University Press. 3 Haziran 2010. ISBN 978-0-521-14828-3. 31 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ekim 2020. Kaynak hatası: Geçersiz
<ref>etiketi: ":0" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme) - ^ The Supplement to the Modern Encyclopedia of Russian, Soviet and Eurasian History: Avicenna - Bashkin, Matvei Semenovich (İngilizce). Academic International Press. 2000. ISBN 978-0-87569-142-8. 5 Ocak 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ekim 2020.
- ^ a b "Azerbaijan". www.azerbaijan.az. 20 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Nisan 2018. Kaynak hatası: Geçersiz
<ref>etiketi: ":1" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme) - ^ Azerbaijan: Medieval Manuscripts, History of Medicine, Medicinal Plants (İngilizce). Nurlan. 2006. 31 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ekim 2020.
- ^ Realist music: 25 Soviet composers (İngilizce). Meridian Books. 1949. ISBN 978-0-7614-2011-8. 31 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ekim 2020.
- ^ New Perspectives on Safavid Iran: Empire and Society (İngilizce). Taylor & Francis. 3 Mart 2011. ISBN 978-1-136-99194-3. 31 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ekim 2020.
- ^ Viltis (İngilizce). International Institute of Wisconsin. 1982. 31 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ekim 2020.
- ^ Мифы народов мира. Энциклопедия. Т.1. «Советская энциклопедия», 1991. 978-5-85270-016-2
- ^ "Кавказская мифология/Азербайджанская мифология — Агач Киши". 16 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ekim 2020.
- ^ The Concept of the Goddess (İngilizce). Routledge. 11 Eylül 2002. ISBN 978-1-134-64151-2.
- ^ Кавказская мифология/Азербайджанская мифология — гюль-ябани 15 Şubat 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Rusça)
- ^ C. S. Mundy (1956). "Polyphemus and Tepegöz". Bulletin of the School of Oriental and African Studies. 18 (2): 279-302. doi:10.1017/s0041977x00106858. JSTOR 609984.
- ^ Təpəgöz 6 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Azerice)
- ^ Anaz Radio Voice of South Azerbaijan: Folklor 6 Mart 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Azerice)
- ^ "Festival of national minorities due in Baku". AzerNews.az (İngilizce). 24 Haziran 2016. 6 Mayıs 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mayıs 2018.
- ^ "WWW.SCIENCE.GOV.AZ". www.science.gov.az (İngilizce). 16 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Nisan 2018.
- ^ In pursuit of societal harmony: Reviewing the experiences and approaches in officially monolingual and officially multilingual countries (İngilizce). AFRICAN SUN MeDIA. 20 Aralık 2017. ISBN 9781928424123.
- ^ Borders and Brethren: Iran and the Challenge of Azerbaijani Identity (İngilizce). MIT Press. 2002. ISBN 978-0-262-26468-6. 3 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ekim 2020.
- ^ Guerilla Odyssey: Modernization, Secularism, Democracy, and the Fadai Period of National Liberation In Iran, 1971-1979 (İngilizce). Syracuse University Press. 2010. ISBN 978-0-8156-5147-5.
- ^ Ideology of Representation: Episodic Literary Movements in Modern Persian Literature (İngilizce). University of Michigan. 1996. ISBN 9780591196276.
- ^ JPRS Report: Soviet Union. Political affairs (İngilizce). The Service. 1990.