Tar (müzik aleti)
Tar, Azerbaycan'da yaygın olarak kullanılan telli bir müzik aletidir.
Tar kelimesinin anlamı[değiştir | kaynağı değiştir]
Bazı dil bilimciler "tar" kelimesinin Farsça kökenli olduğunu yazarlar. Ancak bir kelimenin herhangi bir dilde var olması, o dile ait olduğu anlamına gelmez. Hint-Avrupa dillerinin hiçbiri "tar" kökünün mantıklı bir etimolojik ve fonetik açıklamasına sahip değildir. Altayist Sergey Starostin "Babil Kulesi" adlı etimolojik toplusunda "taram-/tera-" kökünün (saç, tel, ip) sadece Türk ve Altay dillerinde var olduğunu göstermiştir. Örneğin Kırgızca, Kazakça, Nogayca, Başkurtça, Karakalpak dillerinde "taramış" ; Özbek, Uygur, Şor ve Oyrat dillerinde ise "taram" şeklinde geçer. "Tar" ve "taram" kelimeleri, "daramaq" (1. saçı taramak, 2. dağıtmak) fiilinden türetilmiştir. Tıpkı "saç" kelimesinin "saçmaq" (ətrafa yayılmaq, dağılmaq) fiilinden türemiş olması gibi. Azerbaycan Türkçesinde "Tarım" kelimesi hala mevcuttur. "Tar" kelimesinin "daramaq" değil, "dartmaq" fiilinin bir türevi olduğu anlamından çıkarılabilir. Tarihsel olarak, yaylı çalgıların telleri, belirli usullerle gerilmiş hayvan bağırsaklarından yapılmıştır. "Dütar" sözü Farsça "ikitelli", "setar" — "üçtelli", "çahartar" — "dördtelli", "pənctar" — "beştelli", "şeştar" — "altıtelli" demektir . "Setar / sitara" kelimesi Yunanca aracılığıyla ("kithara", "kifara" şeklinde) Avrupa dillerine "gitar" olarak gelmiştir.
Tarihi[değiştir | kaynağı değiştir]
Millattan önce 2000 yılında, Mısırlıların "Nabla" adlı müzik aleti tarın ilkel bir şeklidir. Mısırlıların nablası ilk olarak 10. yüzyılda Türkistan Türklerinden Tərxanın oğlu Məhəmməd Əbunəsr Fərabi tarafından Carco şehrinde Fərab adlı bir köyde geliştirilmiştir. Altıncı tel Güney Azerbaycanlı Derviş Han tarafından tara eklenmiştir. Nizami Gencevi'nin "İskendername" eserinde şair tar'ı şöyle anlatıyor: Müğənni, tək bircə gecə də çal tar, Məni bu dar yolda əzabdan qurtar! Bəlkə, genişlənsin, açılsın yolum, Köçüm, bu daşlıqdan asudə olum… Ortaçağ resimlerinde de tar tasvirine rastlayabilirsiniz. Ebu Kasım Tebrizi'nin 1816 tarihli "Tarçalan qız" adlı yağlı boya tablosu bu açıdan ilgi çekicidir. Dütar, setar, çahartar, pənctar və şeştar gibi telli çalgılar, tarın farklı türleri olarak kabul edilir. Əbdülqadir Marağai "Məqasid əl-əlhan" adlı eserinde şeştar (6 telli) hakkında bilgi vermiştir. 19. yüzyılın ikinci yarısında Azerbaycanlı tar sanatçısı Mirza Sadık (Sadıkcan) tarafından tarın yapısında ve biçiminde değişiklikler yapılmıştır. O ayrıca tarı tutma şeklinde de değişiklikler yaparak tarı diz üstünden göğse kaldırmıştır. Onun geliştirdiği Azerbaycan tarı Kafkasya'da ve Orta Asya'da geniş alana yayılmıştır.
Yapısı ve formu[değiştir | kaynağı değiştir]
Yapı ve şekil olarak diğer müzik aletlerinden ayrılan tar, temel olarak üç bölümden oluşur - çanak, kol və kəllə. Tarın çanak kısmı duttan, kol və kəllə kısmı ise ceviz ağacından hazırlanır. Onun uzunluğu 850 mm, çanağın yüksekliği 16 mm ve genişliği de 185 mm'dir. Koluna 22 perde bağlanır. Çanağının üzerine Sığırın kalbinin perdesi çekilir. Farklı çaplarda 11 metal teli vardır. Kemik veya ebonitten yapılmış küçük bir mızrap ile çalınır.
Bas Tarı[değiştir | kaynağı değiştir]
Bas tarı (Bam tar) - bir tar türü; kalın, bam sesli telli çalgı. XX yüzyılın 60'lı yıllarında müzik gruplarında bas ses ihtiyacını karşılamak için (Varid Fərzəlibəyov tarafından) yaratılmıştır. Bas yapısı gereği büyük bir tar formudur, mizabı sıradan bir tar mizrabın iki katı büyüklüğündedir. Kural olarak tar sanatçıları tarafından çalınır.[1]
Modern Tar Sanatçılığı[değiştir | kaynağı değiştir]
Modern tar çalma sanatı, yirminci yüzyılda daha güçlü bir gelişme aşamasına girmiştir. Böylece tar, 1931'de Üzeyir Hacıbeyov ve Müslim Magomayev'in girişimleriyle oluşturulan ilk notalı halk çalgıları orkestrasında baş çalgı olmuştur. Temelde Ü. Hacıbəyov tarafından kurulmuş notalı müzik okulu tarın teknik ve sanatsal potansiyelini daha da artırmıştır. Tar, esas olarak muğam üçlüsünde (tar, kemençe, kaval) önde gelen bir araç olarak kullanılmıştır ve muğam sanatının gelişmesinde hala istisnai bir rol oynamaktadır. Muğam operalarında solo şarkıya tar eşlik eder. Azerbaycan bestecileri tar ile orkestra için çok sayıda büyük ölçekli konserler yazmışlardır. Azerbaycan'da ünlü tar sanatçıları yetişmiştir. Bunlar arasında Mirza Sadık (Sadıkjan), Mirzə Mansur Mansurov, Məşədi Zeynal Haqverdiyev, Məşədi Cəmil Əmirov, daha sonra Məmmədxan Bakıxanov, Sərvər İbrahimov, Bəhram Mansurov, Həbib Bayramovgibi ünlü tar sanatçıları vardı. Bugün ise Ramiz Quliyev, Sahib Paşazadə, Zamiq Əliyev, Elçin Həşimovve diğerleri Azerbaycan'da tar çalma sanatını devam ettirerek yaşatıyorlar.
Tar, UNESCO Somut Olmayan Kültürel Miras Listesi'nde[değiştir | kaynağı değiştir]
3 Aralık 2012'den itibaren Fransa'nın Paris şehrinde UNESCO'nun Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunmasına Yönelik Hükûmetlerarası Komitenin 7. Toplantısı gerçekleştirildi. 7 Aralık'ta sona eren oturumda UNESCO İnsanlığın Somut Olmayan Kültürel Mirası Temsili Listesi ele alındı ve UNESCO İnsanlığın Somut Olmayan Kültürel Mirası Temsili Listesi'ne "Tar çalgısı yapma ve icra etme sanatı" dahil edildi. Bu olay Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev'in, Azerbaycan halkının kültürüne gösterdiği yüksek özenin yanı sıra Haydar Aliyev Vakfı Başkanının, UNESCO ve ISESCO İyi Niyet Elçisi Mehriban Aliyeva'nın Azerbaycan'ın somut olmayan kültürel mirasını uluslararası düzeyde korumak ve tanıtmak için başlattığı, desteklediği bir dizi etkinlik neticesinde mümkün olmuştur.[2]
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ "Tar ifaçılıq sənəti" (Azerice). unesco.mfa.gov.az/. 9 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Eylül 2020.
- ^ "Azərbaycan Tar ifaçılıq sənəti" (Azerice). unesco.preslib.az/. 25 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Eylül 2020.