Aristaeus (mitoloji)

Aristaeus
Aristaeus, François Joseph Bosio (1768–1845) tarafından yapılmış, (Louvre Müzesi)
Özellikleri
Alanı	Libya
Kişisel bilgileri
Ebeveynler	Apollon ve Kyrene
Eşi	Autonoe
Çocuklar	Akteon ve Macris

Aristaeus (Eski Yunanca: Ἀρισταῖος, Aristaios), mitolojik bir kültür kahramanıdır ve arıcılık da dâhil olmak üzere birçok zanaatın keşfi ona atfedilir. Avcı Kyrene ile Apollon’un oğludur.

Aristaeus (“en yüce”), antik Yunan dünyasında Böatya, Arkadya, Keos, Sicilya, Sardinya, Tesalya ve Makedonya gibi pek çok bölgede kült unvanı olarak benimsenmiştir. Bu yaygınlığı açıklamak amacıyla, Aristaeus’un farklı bölgelerdeki ilahi görünümlerini birbirine bağlayan kurgusal bir “seyahatler dizisi” oluşturulmuştur; böylece tanrının söz konusu epifani noktaları, mitolojik bir rota çerçevesinde bütüncül bir anlatıya kavuşturulmuştur.

Atina’da görece ön planda olmayan bir figür olarak kabul edilse de, Böatya’da ‘çoban Apollon’ unvanıyla öne çıkar ve Kadmos’un kızı Autonoe ile evliliği üzerinden Thebai’nin kuruluş mitine bağlanır. Böatya vazolarında, Boreadlar’a (Kuzey Rüzgârı ruhları) benzer biçimde kanatlı bir genç olarak tasvir edildiği görülür. Ayrıca Akteon ve Makris’in yanı sıra, Sardinya’da Charmus ile Callicarpus’un da babası sayılmıştır.

Pindar'ın anlatımı

Pindaros’un Dokuzuncu Pythion İlâhisi ve Apollonios’un Argonautika’sına (II.522 ve devamı) göre Kyrene, eğirme ve diğer geleneksel kadın uğraşlarını hor görür, günlerini avlanarak ve çobanlık yaparak geçirirdi. Ancak bilge Kentaur Heiron’un ağzından aktarılan bir kehanette, Apollon’un onu Libya’ya götürüp verimli bir kıyı ovasında Kyrene adlı büyük bir şehrin kurucusu olarak konumlandıracağı bildirilir. Aristaeus doğduğunda ise, Pindaros’un belirttiği üzere Hermes onu nektar ve ambrosia ile beslenmesi ve Gaia tarafından ölümsüz kılınması için alıp yetiştirmiştir.

Hamilik

Aristaeus, olimpik soy ağacındaki konumu ve bağlantıları sayesinde kırsal hayatın hemen her aşamasına nüfuz etmiş; hem küçük çiftlik ekonomilerinde hem de geleneksel el sanatlarında koruyucu tanrı olarak anılmıştır. Aşağıda, bazılarının akrabalık yoluyla üst üste bindiği başlıca alanlar yer almaktadır:

• Babası Apollon’dan, bilge Kentaur heiron’dan ve teyzeleri Müzlerden kehanet, şifa ve bitkibilim sanatlarını öğrendi (tıpkı üvey kardeşi Asklepios gibi).
• Teyzesi Artemis’ten ve annesi Kyrene’den (ki Kyrene, teyzesi Artemis’in ya bir nemf arkadaşı ya da ölümlü bir prensesken nemfe dönüşmüş hali olarak) hayvanları izleme, avlama ve tuzakla yakalama; etlerini işleme ve hazırlama (kasapçılık) ile derilerini işleme (dericilik); ayrıca avcılıkta ağ ve tuzak kullanımını öğrendi.
• Mirit nemfleri (Dryad ya da Oread) ya da Thriae tarafından şu sanatları öğrendi: mandıracılık; sütü kaymak, tereyağı, oksygala (yoğurda benzer bir tatlı süt ürünü) ve peynir yapmak üzere işleme yöntemleri; yumurta için tavuk besleme; Tanrıça’nın arılarını ehlîleştirip kovanlarda besleyerek bal ve balmumu sağlama (arılar ya Mirit nemflerine ya da Thriae’ye aitti); yabani zeytin ağacını ehlîleştirerek zeytin vermesini sağlama ve bunları zeytinyağına dönüştürme teknikleri (tıpkı teyzesi Athena gibi). Bu nedenle Aristaeus, zeytin ağaçlarının, zeytinliklerin, zeytin tarımının ve zeytinyağı preslerinin koruyucusudur (Athena ise zeytinin, zeytinyağının ve zeytinyağı üretiminin tanrıçasıdır).
• Babası Apollon, annesi Kyrene (bir avcı ve çoban), amcası Hermes ve kuzeni(?) Pan gibi, Aristaeus da çobanların ve hayvan sürülerinin koruyucu tanrısı; koyun kırkma sanatının hamisi ve pastoralizmin koruyucu tanrısıdır.
• Amcası Dionysos’tan şarap, bira, kikeon, bal likörü, kumis, absent gibi alkollü içeceklerin üretim süreçlerini öğrendi. Bu sebeple Aristaeus, asma bağlarının, bağların ve şarap preslerinin koruyucusu ve genel olarak bağcılığın hamisi olarak tapılır; Dionysos ise şarap, şarap yapımı, eğlence ve ayin coşkusunun tanrısıdır (Pasithea ile karıştırılmamalıdır).
• Büyük halası Demeter’den tarımın çeşitli dalları (tahıl yetiştiriciliği), bahçecilik, mantarcılık ve hayvancılık becerilerini öğrendi; bu nedenle Aristaeus aynı zamanda bahçelerin, çiftliklerin, tarlaların ve meyve bahçelerinin de koruyucusu sayılır. Bazı versiyonlar, dericilik sanatını annesi Kyrene ve halası Artemis yerine Demeter’in öğrettiğini belirtir.
• Aristaeus, Horae’den Zefiros (Favonius) ve Chloris (Flora) oğlu Karpos’la birlikte meyve ağaçları (meyvecilik), sebze bitkileri (sebzecilik), şifalı bitkiler ve baharatlar (bitkibilim), yenilebilir çiçekler (çiçekçilik) ve mantarlar (mantarcılık) tanrısıdır; ayrıca yiyecek toplama, avcılık ve balıkçılık sanatlarının; hayvancılık ve tarımın; yiyecek muhafaza yöntemleri (fermantasyon, turşulama, salamura, kürleme, tütsüleme ve kurutma) ile sos ve baharatların (örneğin garum) koruyucu tanrısıdır.
• Büyük halası Hestia’dan pişirme ve fırıncılık alanındaki çeşitli becerileri öğrendi; bu da onu el değirmenleri ve tahıl öğütme taşlarının, su değirmenlerinin ve kilden yapılmış ekmek fırınları gibi fırınların koruyucusu yaptı.
• Büyük amcası Poseidon’dan balıkçılık ve zıpkınla balık avlama becerilerini; balık ağları ve oltalar gibi araçları kullanmayı öğrendi.
• Teyzesi Athena’dan lifleri tarama, eğirme ve el eğirme yoluyla yün, iplik vb. hâle getirme becerilerini öğrendi; böylece halat yapımı, ağ örme, sepet örme ile kil ve cam işçiliğinin koruyucu tanrısı oldu (kil ve cam işçiliğini ayrıca Hefaistos’tan da öğrenmiştir).
• Büyük amcası Hefaistos’tan metalle (madencilik, demircilik ve metal işçiliği vb.), taşla (taş ocağı işletme ve taş ustalığı vb.), kille (çömlekçilik, seramik ve diğer plastik sanatlar; kil işçiliğini Athena’dan da öğrenmiştir), camla ve ahşapla (ahşap işçiliği vb.) çalışma yöntemlerini öğrendi; bu da Aristaeus’u kil, tuğla ve taş fırınları ile odun kömürü yığınlarının koruyucu tanrısı yaptı.
• Keos adasında Aristaeus, etezien rüzgarlarının tanrısı olarak da kabul edilirdi; bu rüzgarlar kavurucu ve kuraklık yaratan yaz ortası sıcaklarından bir nebze rahatlama sağlardı.

Çocukları

Büyüdüğünde, Libya’dan yelken açarak Böatya’ya gitti ve burada, kentaur Heiron’un mağarasında başka birtakım gizemlere dahil edildi. Böatya’da Autonoë ile evlendi ve başına gelen talihsiz olaylarla tanınan Akteon’un babası oldu. Actaeon, ailesinden miras kalan av tutkusu yüzünden yıkıma sürüklendi. Ayrıca, küçük Dionysos’u emziren Makris’in de babasıydı.

Ferekidis’e göre Aristaeus, büyücülük, yol ayrımları ve gece tanrıçası olan Hekate’nin babasıdır. Ancak Hesiodos’un Theogoniası, Hekate’nin ebeveynlerinin Perses ve Asteria olduğunu öne sürer.

Keos'ta Aristaeus

Aristaeus’un MÖ 4. ve 3. yüzyıllarda Keos’ta varlık gösterdiği belgelenmiştir. Onun adaya gelişi, Delfi’den aldığı bir kehanete bağlanır; bu kehanet, Aristaeus’a Keos’a yelken açmasını ve orada büyük bir saygı göreceğini öğütler. Aristaeus adaya ulaştığında, halkın Temmuz ayı başlarında, Güneş doğmadan önce gökyüzünde beliren Köpek Yıldızı Sirius’un boğucu ve uğursuz etkisi yüzünden yayılan bir hastalıkla mücadele ettiğini görür. Keos’a özgü bir hava büyüsü ritüelinin kökenine dair efsaneye göre, Aristaeus bu ölümcül etkiyi ortadan kaldırmak için iki aşamalı bir kurban töreni düzenlemiştir. Ritüelin ilk aşaması, Sirius’un yıl içindeki ilk doğuşundan hemen önce yeraltı güçlerine sunulan bir kurban; ikinci aşaması ise gün doğumunda, dağın zirvesindeki sunakta “Yağmur Getiren Zeus” olarak anılan Zeus Ikmaios’a yapılan kurbandır. Bu törenin ardından her yıl serinletici Etezien rüzgârlarının esmeye başladığına inanılırdı.

Mitin daha doğrudan bir nedensellik içeren başka bir anlatımında, Aristaeus Keos halkının sıkıntılarının, aralarında saklanan katillerden kaynaklandığını fark eder — bunlar aslında İkarus’un katilleridir. Suçlular ortaya çıkarılıp idam edildikten ve Zeus Ikmaios adına bir tapınak inşa edildikten sonra, büyük tanrı yatıştırılır ve bundan böyle Sirius’un uğursuz doğuşundan itibaren kırk gün boyunca serinletici Etezien rüzgârlarının tüm Ege’de esmesini buyurur. Yine de Keoslular, temkinli davranarak Sirius’un doğuşundan hemen önce onu yatıştırmak için kurban sunmaya devam ederlerdi. Aristaeus, Keos sikkeleri üzerinde de tasvir edilmiştir.

Daha sonra Aristaeus, uygarlık götürme misyonu çerçevesinde Arkadia’ya gitti. Orada, Ortheia tapınağındaki fildişi levhalarda tanrıçanın eşi olarak betimlenen kanatlı erkek figür, L. Marangou tarafından Aristaeus olarak tanımlanmıştır.

Aristaeus ve arılar

Eurydike’nin ölümündeki istemsiz rolünün ardından—bir anlatıya göre Eurydike’nin eşi Orfeus, Aristaeus’un Apollon’dan doğma üvey kardeşi; başka bir versiyonda ise Orfeus’un babası Oeagrus’tur—Aristaeus’un arıları birer birer hastalanıp ölmeye başlar. Önce annesi Kyrene’ye, ardından Proteos’a danışan Aristaeus, arı ölümlerinin Eurydike’nin nemf kardeşleri tarafından kendisine verilen bir ceza olduğunu öğrenir. Kefaret olarak, tanrılara on iki hayvan (veya dört boğa ile dört inek) kurban etmesi, Eurydike anısına hayvan bedenlerini kurban yerinde bırakması ve üç gün sonra geri dönmesi istenir. Aristaeus, çeşme başındaki sunaklarda bu hayvanları kurban eder ve bedenlerini orada bırakır. Üç gün sonra döndüğünde, kurbanlardan birinin bedeninden yeni arıların çıktığını görür ve onları kovanına götürür; o andan itibaren arıları bir daha hastalanmaz.