Alaska yerli sanatı

Vikipedi, özgür ansiklopedi
(Alaska Yerli sanatı sayfasından yönlendirildi)
Sepet ören Hayda Kızılderilisi Diane Douglas-Willard, Ketchikan, Alaska
Güneydoğu Alaska'dan totem direkleri, 1902
Tlingit Kızılderililerinin totem direği, Ketchikan, Alaska

Alaska yerli sanatı (İngilizce: Alaska Native art), Amerika Birleşik Devletlerinin Alaska eyaletinde beş ana kültür grubuna ayrılan ve Amerika yerlilerinden ayrı değerlendirilen avcı ve toplayıcı Alaska yerlilerinin sanatıdır. Türkiye'nin iki katı büyüklüğündeki Alaska'nın dünyanın geri kalanından uzak olması bu sanatların yeterince tanınmamasının ana sebebidir. Günümüzde Alaska Native Arts Foundation adlı kâr amacı gütmeyen kurum tarafından tanıtım ve dağıtımı yapılan bu sanatın ürünleri zengin ve çeşitlidir. Bu sanatta Kızılderili halklarından Tlingitler ve Haydalar totem direği gibi tahta oymacılık ürünleriyle tanınırken, Atabask dillerini konuşan Kızılderililer (Alaska Atabaskları) boncuk işi ve sepet yapımıyla, Eskimo halklarından İnyupikler fildişi oymacılığıyla, Yupikler ise daha çok maskelerle öne çıkarlar. Alaska yerli sanatı örnekleri dünyanın değişik müzelerinde sergilenmektedir ve Alaska'daki örnekleri Alaska Yerli Dil Merkezinde de bulunmaktadır.

Yerliler[değiştir | kaynağı değiştir]

Alaska yerlileri beş ana kültür grubuna ayrılır ve ilk üçünü Eskimo-Aleut halkları son iki grubu da Kızılderililer oluşturur:[1]

Beşinci grupta yer alan Alaska Kızılderililerinden Tlingit, Hayda ve Çimşiyanların sanatı, Kanada'daki Kanada Kızılderililerinden Kwakwaka'wakw (Kwakiutl) ile Nuu-chah-nulth (Nootka) halklarıyla birlikte Pasifik Kuzeybatısı sanatı (Northwest Coast art of Pacific Northwest) adı altında da ele alınırlar.

Tarih[değiştir | kaynağı değiştir]

Alaska tarihinde sanat anlayışı dekoratif değil gelenekseldir ve çoğu kullanımlık ürünlerdir veya şamanistik öğelerdir. Dekoratif sanat anlayışı ancak son yüzyılda Batılıların etkisiyle oluşmuş ve son yıllarda da İnternetin gelişimine bağlı olarak tanınmaya başlamıştır.

Malzeme ve ürünler[değiştir | kaynağı değiştir]

Alaska Atabasklarına ait sığın kılından boncuklu kutu, Fairbanks, Alaska

Alaska yerli sanatında ana malzemeler arasında deniz (fok, mors) ve kara (Kutup ayısı, Kutup tilkisi, kızıl tilki, boz kurt, tavşan, lemming, gelengi, gelincik, kakım, Kutup porsuğu, köpek) memelilerinin derileri, mamut ve morsun dişleri (fildişi), Grönland balinasının dişleri (balina çubuğu) ve kemiği, misk sığırının boynuzu ve tüyleri, Dall yaban koyununun boynuzu, sığın'ın boynuzu, derisi ve tüyleri, rengeyiğinin post, tüy ve boynuzu, oklu kirpinin ok denilen dikenleri, huş ağacının kabuğu (huş kabuğu), ağaç (çam, ladin, mazı, kavak, kızılağaç) odun ve kütükleri, Elaeagnus commutata iğdesinin çekirdeği, buğdaysı ya da kamışsı otların sapları, deniz kabuğu (midye, istiridye, denizdişi kabuğu, deniz salyangozu) sayılabilir. Minerallerden nefrit ile yeşim taşları da malzeme olarak kullanılır. Eskimolarda ayrıca balık (Pasifik sombalığı, halibut) derisi, kuş (ördek, kaz, pufla, dalgıç kuşu, dalıcı martı, kuğu, kar baykuşu) derisi, fok bağırsağı gibi oldukça farklı malzemeye de çokça rastlanır. Boncuk işinde (beadwork) kullanılan boncuklar Avrupa kökenlidir.

Bütün bu malzemelerden esas olarak kullanıma yönelik giysi (parka, qaspeq (kuspuk), eldiven, pantolon, maklak, kar ayakkabısı), kar gözlüğü, aksesuar (labret, kolye, bilezik, yüzük), araç gereç (zıpkın, kayık, Eskimo kayığı, kano, tobagan, kızak, ulu bıçağı), bebek, oyuncak ya da kap kacak veya şamanistik törenlerde kullanılan maske ya da totem direği yapılır. Dokuma sanatı örnekleri daha çok Pasifik Kıyısı Kızılderililerinde (Hayda, Tlingit ve Çimşiyanlar) görülür.

Halklarına göre sanat[değiştir | kaynağı değiştir]

İnyupiklere ait mors fildişi oyması, 19. yy Alaska, British Museum, Londra

İnyupikler, balık derisi, kuş derisi ya da fok bağırsağı gibi oldukça farklı malzemeden yaptıkları çoğu kullanımlık ürünlerle bilinirler. Ürünler arasında ok, yay, zıpkın, şamandıra, deri kazıyıcı, yağ sökücü, labret, kaşık, halat, kemer, maklak ve diğer giyim aksesuarları sayılabilir.[2][3] Bunlar, balık derisi, rengeyiği derisi, kutup ayısı derisi, balina çubuğu ve morsun ya da mamutun (kiligivak, kiḷigvak) fildişinden yapılır.[4] Maskeler törenlerde kullanılmak üzere yapılır ve dekoratif değildir.[4] Avcılar için ufak çocuk biçiminde muska heykelcikler yapılır.[4] Nesneler genellikle kömürle boyanır ve balık yağı ile verniklenir. Ayakkabı ve parkalar kadınlar tarafından yapılır ve bu sanata "deri-dikiş" (skin-sewing) adı verilir.[4] King Adası İnyupiklerinin mors fildişi oymacılık ürünleri British Museum gibi değişik müzelerde sergilenmektedir. İnyupik fildişi oymacılığı dekoratif olduğu kadar ayrıca geçim sağlayıcı bir uğraştır. Alaska'da Nome Altına Hücumundan sonra en popüler uğraş fildişi oymacılığı 1900 lerden sonra revaçta olmuş ve oymacıların sayısı artmıştır.[5] İnyupik oyuncak bebekleri daha kaba oyulmuş olup ağızları da küçük ve düzken, Yupik bebeklerinde hilal kaşların aynadaki tersidir.[6] İnyupik bebekleri gerçek insanlar gibi kürklüdür.[7] Kemik ve fildişi üzerini gravürle işleyerek yapılan süsleme sanatı (scrimshaw) günümüzde daha çok dekoratiftir.

Sibirya Yupikleri, yaygın olarak morsun dişinden ve kemiğinden labret ya da sepet tutamağı olarak kullanımlık oymacılık sanatını uygularlar. Bu sanat, Avrupa'dan ilgili aletlerin gelmesiyle daha da ince hale gelmiştir. Günümüzde, Sibirya Yupikleri'nin ana geçim kaynaklarından birini oluşturur.[8][9] Oymacılığın yanında, kürkten mozaik biçiminde kırkyama da görülür.[10]

Nunivak Çupiklerine ait kayak kokpitinde bilezik destekleri (Ayaperviik). İki tane olup tahtadan yapılır ve birisine gülümseyen erkek, diğerine de asık suratlı bir kadın yüzü resmedilir.
Yupiklere ait huş ağacı kabuğundan yapılan siperlikli avcı şapkası (elqiaq), Ethnologisches Museum, Berlin
Yupiklere ait ağaç Tuunraq maskesi (nepcetaq), 1905, Qissunaq

Alaska Yupikleri de İnyupikler gibi, balık derisi, kuş derisi ya da fok bağırsağı gibi oldukça farklı malzemeden yaptıkları çoğu kullanımlık ürünlerle bilinirler. Kendi araçlarına ufak fonksiyonları olan süslemeler yaparlar.[11] Yupiklerin en çok tanınan sanat ürünleri arasında maskeler (Yupikçe kegginaquq sg kegginaquk dual kegginaqut pl; Nunivak Çupikçesi agayu) gelir ve bu Yupik maskeleri geçmişte şamanistik törenlerde maskenin temsil ettiği ruha dönüşüm için kullanılırken günümüzde daha çok kullanımlık değil dekoratif amaçlıdır. Danslarda daha çok kegginaquq maskeleri kullanılırken, şamanistik törenlerde kullanılan şaman maskeleri (nepcetaq) de vardır. Boyu birkaç inç, ağırlığı da birkaç kilo gelebilir.[12] Yapımında birkaç kişinin emeği bulunabilir.[13] Avın bereketli geçmesi için kullanılır.[14] Maskeler törenlerde geleneksel olarak kullanıldıktan sonra imha edilir.[15] Yupik maskeleri sürrealisttir[16] ve mücevher tasarımcılarına da ilham kaynağı olur.[17] Yupik sanat ürünleri arasında labret, oyuncak bebek (irniaruaq) ve giyim kuşam örnekleri de bulunur. Yupiklerde gerçeğinden stilize taklit edilerek oluşturulan oyuncak ürünler de görülür. Bunlar, geçmişte bir maskenin kullanımlık aksesuarı olabildiği gibi, günümüzde de tek başına biblo gibi dekoratif amaçlı da olabiliyor. Bu oyuncaklar Yupikçede "taklit" anlamını veren -r/g-uaq ekiyle ifade edilirler. Fildişi ya da ağaçtan oyma kuzgun (tulukaruguaq), kar baykuşu (aniparuaq), turna (qucillgaruaq), ördek (yaquleguaq), Grönland balinası (arveruaq), mors (asveruaq), sakallı fok (maklaguaq), canavar (carayaguaq), davul (cauyaruaq), kızak (ikamraruaq), Eskimo kayığı (qayaruaq), qasgi (qasgiruaq) gibi oyuncak ya da aksesuarlar yanında ot sapından örme çaydanlık (caaniiguaq) ve soba (kaminiaruaq) gibi oyuncakların örnekleri değişik müzelerde görülebilir.[18]

Guçinlere ait boncuk işi boyunluk, önceki büyük reis Clarence Alexander

Guçinlerin Gwichyaa Zhee olarak da bilinen Fort Yukon'daki Gwich’yaa Gwich’in kabilesi, geçmişte oklu kirpinin (Erethizon dorsatum) ok denilen dikenleriyle kirpi işini (porcupine quillwork)[19] ceket ve eldivenlerde birincil süsleme öğesi olarak yaparken, 1800 lerin sonunda cam boncukların Avrupa'dan gelişiyle birlikte hızlı bir değişim yaşanmış ve kirpi işi yerini büyük ölçüde boncuk işine (beadwork) bırakmıştır. Günümüzde bot, ceket ve eldivenlere yaptıkları kullanımlık ve dekoratif boncuk işi sanat ürünleriyle tanınırlar. Geleneksel huş ağacının kabuğundan yapılan kanolar ile kar ayakkabısı bir diğer sanat ürünleridir. Guçinlerde ayrıca resim sanatı da gözde olan yeni sanatlar arasındadır.[20] Guçinlerin rengeyiği derisinden yaptıkları geleneksel giysileri de vardır ve bunlar yerli kültüre sahip çıkma kaygısıyla ve ekonomik getirisinden dolayı günümüzde proje hâlinde desteklenip teşvik edilmektedir. Bu deri giysilerde aksesuar olarak oklu kirpi dikeni ile Elaeagnus commutata türünden iğdenin tohumları (çekirdekleri) kullanılır.[21]

Değinaklar söğüt kökü sepetçiliği (willow root basketry) ile tanınırlar. Buna karşın diğer Alaska Atabasklarından kadınlar esas olarak huş ağacının kabuğundan (huş kabuğu) sepet örer.[22]

Aşağı ve Yukarı Tananalar ise kahve kutusu sepetleriyle (coffee can basket) bilinirler.[22]

Gaanax.ádi klanından Tlingitlere ait Naas shagi yeil s'aaxw şapkası, Seattle Art Museum
Haydalardan sepet ören kadın, Masset, Haida Gwaii, Britanya Kolumbiyası, Kanada
Haydalara ait örme kadın şapkası (xaad dajaangaa)

Tlingitlerde, sanat çalışmaları daha çok fonksiyoneldir. Deriden giyim kuşam ürünleri ile ağaçtan oyma kano ve özellikle de totem direği en çok tanınan ve örnekleri dünyanın değişik müzelerinde görülen sanat eserleridir. Geleneksel yontma aracı olarak denizkabuğu, taş ve kemikten yapılan bıçak, yontu malzemesi olarak da yabani koyun ve keçi kemikleri de kullanılsa da daha çok ağaç tercih edilir. Kano ve totemlerde kullanılan ağaç olarak yöredeki mazı (Thuja) türleri olan Batı mazısı ve boylu mazı tercih edilir. Ahşaba yemek tadını geçirmediği için kap kacak daha çok kızılağaçtan yapılır.[23] Geleneksel Tlingit kültürü sözlü tarihe dayandığından totemler genellikle bir hikâye anlatımını tasvir eder. Bir Tlingit kabilesi (ḵwáan) olan Çilkatlar (Jilḵáat Ḵwáan) tarafından geliştirilen ve sonra da diğer Tlingitlere ve Hayda ile Çimşiyanlara da geçen Çilkat dokuması adı verilen dokuma örnekleri Alaska yerli sanatının en çok tanınan örneklerindendir.

Haydaların Alaska'da yaşayan Kaigani denen kabilesi hariç çoğu Kanada'da yaşar. Hayda sanat ürünleri arasında maskeler, sepetler, dokumalar ve totem direği ile heykel oymaları görülür. Alaska ve Kanadalı Hayda sanatçıları arasında ladin kökünden sepet yapan Primrose Adams, sepet ve düğme battaniye (button-blanket) ören Florence Davidson, sepetçi Diane Douglas-Willard ile Delores Churchill, oymacı Reg Davidson, Robert Davidson, Freda Diesing, Charles Edenshaw ile Bill Reid sayılabilir.

Günümüzde kültürlerarası iletişimim fazla olması farklı gruplardan yerlilerin birbirinden etkilenebilmesine sebep oluyor. İnyupik Eskimoları Grönland balinasının kaburga kemiklerinden heykelcikler oyar ve bu geleneği günümüzde Kızılderili Alaska Atabasklarından modern sanatçılar da sürdürür.[24]

Günümüzde[değiştir | kaynağı değiştir]

Günümüzde İnternetin gelişimiyle birlikte Alaska yerli sanat ürünleri de geniş kitlelere ulaşmış ve tanınmaya başlamıştır. Yerli ekonomisine katkısı dolayısıyla Alaska Native Arts Foundation adlı kâr amacı gütmeyen kurum tarafından desteklenmektedir. Fairbanks Alaska Üniversitesi (UAF, University of Alaska Fairbanks) 1965 yılında yerli sanatı programı oluşturmuş[25] ve bu amaçla da Native Art Center at the University of Alaska Fairbanks kurulmuştur.

Rabinowitz Courthouse'da Alaska yerli sanatına ait çağdaş stilize tasarımların örnekleri bulunmaktadır.[26]

Yeni sanatlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Alaska yerli sepetçiliği birbirinden oldukça farklı teknik ve stillerde yapılır. Güneydoğudaki ladin kökü ve sedir kabuğundan örülen girift sepetlerden Aleut adalarındaki mikroskobik ince örümlü çim sepetlere ve Arktik kıyının söğüt ve balina çubuğundan yapılan sepetlerine kadar değişkenlik gösterir. Bir asır önce oldukça yaygın olan geleneksel sepetçilik, modernleşmeyle birlikte günümüzde azalsa da, daha çok yeniden keşfedilme ilgisiyle ayakta durmaktadır.[27]

İnyupik Eskimolarına ait Kinguktuk (1871-1941) tarafından Barrow'da balina çubuğundan örülen fildişinden kutup ayısı tutamaklı sepet, San Diego İnsan Müzesi, ABD

Alaska yerlilerinin kullanımlık geleneksel sanatlarına benzeyen fakat nispeten son dönemde yapılıp gelenekselleşen dekoratif sanatlar da bulunur. Bunlar içinde Kuzey Alaska sahil İnyupiklerinin (Taġiuġmiut) balina çubuğu sepetçiliği ile içbölgedeki Nunamiut İnyupiklerinin rengeyiği postundan yaptıkları maskeler dekoratif olduğu kadar yerli ekonomisine hatırı sayılır katkı yapan ürünlerdir.

Balina çubuğu sepetçiliği (baleen basketry) İnyupik Eskimolarının Kuzey Alaska'da balina çubuğundan yaptığı yeni sanat ürünlerinin başında gelir. Balina çubuklu sepet ilk önce turistik amaçlı olarak 1914-1918 yılları arasında üretilmiş olup zamanla farklı stiller geliştirilmiştir. Önceleri erkeklerce yapılan sepetçilik 1970 lerden beri daha çok kadınlarca yapılmaktadır.[28][29] Point Hope yöresinde sepetlerde tutamak olarak St. Lawrence Adasındaki Sibirya Yupikleri ya da King Adası İnyupiklerinin yaptığı fildişi oyma heykelcikler kullanılır.[30]

Nunamiutlarda rengeyiği derisinden ve postundan yapılan maskeler Noel zamanı kutlamaları neşelendirmek amacıyla 1950 lerde Bob Ahgook, Justus Mekiana ve Zaccharias Hugo tarafından yapılmaya başlanmış ve zamanla bir gelenek hâline dönüşmüştür. Bütünüyle deri ilk maskeyi 1951 yılında Bob Ahgook ile Zaccharias Hugo yapmıştır. Ahşap kalıplı deri maskeleri ise 1956 yılında Justus Mekiana yapmış ve bu maske yapımında bir dönüm noktası olmuştur. Deriler demlenmiş çayla kahverengi tonda renge boyanırlar. 1960 ların ortalarında Anaktuvuk Pass köyünde çoğu yetişkin için önemli kazanç kaynağı hâline gelmiştir. Bugün bu gelenek sürdürülmekte ve teşvik edilmektedir.[31]

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ "Alaska Native Heritage Center". 31 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2012. 
  2. ^ Bockstoce, J.R. (1977). Eskimos of Northwest Alaska in the Early Nineteenth Century. Oxprint Limited. 
  3. ^ Amber Lincoln, John Goodwin, Pearl Goodwin, Faye Ongtowasruk, Ron Senungetuk, Barbara Weyiouanna, Living With Old Things: Iñupiaq Stories, Bering Strait Histories 18 Kasım 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  4. ^ a b c d Ray, Dorothy Jean. Eskimo Art: Tradition and Innovation in North Alaska. Seattle: University of Washington Press, 1977. ISBN 978-0-295-95518-6.
  5. ^ "Arşivlenmiş kopya". 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2012. 
  6. ^ Molly Lee (2006), Not Just a Pretty Face: Dolls and Human Figurines in Alaska Native Cultures 3 Kasım 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  7. ^ Native American Dolls 20 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Smithsonian in your classroom, Fall 2004
  8. ^ "Edward J. Vajda, Siberian Yupik (Eskimo)". 28 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2012. 
  9. ^ "Siberian Yupik" (İngilizce). library.thinkquest.or g. 13 Şubat 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Eylül 2010. 
  10. ^ "ЭСКИМОСЫ Историческая справка Хозяйство и быт Духовная культура". 30 Ağustos 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2012. 
  11. ^ Ray, Dorothy (1961). Artists of the Tundra and the Sea. University of Washington Press. 
  12. ^ "The Living Tradition of Yup'ik Masks". 25 Eylül 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Eylül 2008. 
  13. ^ Ray, Dorothy (1967). Eskimo Masks: Art and Ceremony. University of Washington Press. 
  14. ^ Reif, Rita (1997). "Masks with the Power of Transfiguration". New York Times. 
  15. ^ Feinup-Riordan, Ann (2005). Yup'ik Elders at the Ethnologisches Museum Berlin: Fieldwork Turned on Its Head. University of Washington Press. 
  16. ^ "Arşivlenmiş kopya". 26 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2012. 
  17. ^ "Arctic Transformations, The Jewelry of Denise and Samuel Wallace, Anchorage Museum of History and Art" (PDF). 16 Nisan 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2012. 
  18. ^ "Yuungnaqpiallerput : The Way We Genuinely Live / Masterworks of Yupik Science and Survival". 27 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2012. 
  19. ^ "Porcupine quillwork and hair". 6 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ekim 2012. 
  20. ^ "Native Art Network: Gwich'in". 22 Haziran 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ekim 2012. 
  21. ^ Ingrid Kritsch and Karen Wright-Fraser (2002), The Gwich’in Traditional Caribou Skin Clothing Project: Repatriating Traditional Knowledge and Skills 15 Eylül 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Arctic, vol. 55, no. 2 (june 2002) pp. 205– 213
  22. ^ a b Susan W. Fair (2006), Alaska Native Art: Tradition, Innovation, Continuity 19 Mart 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., University of Alaska Press
  23. ^ "More About the Tlingit Native American Art". 6 Ekim 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Eylül 2008. 
  24. ^ "Whalebone Spirit Mask by Athabaskan Carver Wesley Owen, Interior Ak". 4 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Kasım 2012. 
  25. ^ Berlo, Janet C. and Ruth B. Phillips. Native North American Art. Oxford: Oxford University Press, 1998. ISBN 978-0-19-284218-3
  26. ^ "Rabinowitz Courthouse Artwork" (PDF). 4 Şubat 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 27 Kasım 2012. 
  27. ^ Gathering of Alaskan Basket Makers, March 6 - 9, 2003, Ketchikan, Alaska[ölü/kırık bağlantı]
  28. ^ Molly Lee (1998), Baleen Basketry of the North Alaskan Eskimo 19 Ağustos 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. University of Washington Press, Seattle
  29. ^ "Arşivlenmiş kopya". 17 Ocak 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2012. 
  30. ^ "Arşivlenmiş kopya". 19 Ağustos 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2012. 
  31. ^ Simon Paneak Memorial Museum : Skin Masks[ölü/kırık bağlantı]

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Alaska_yerli_sanatı&oldid=31884267" sayfasından alınmıştır