Zahid Gilani
Zahid Gilani (Farsça: تاج الدين ابراهيم كردی سنجانی; d. 1216 – ö. 1301) tam adıyla Tâcüddîn İbrahim b. Rûşen Emîr b. Bâbil b. Bîdâr el-Kürdî es-Sencânî[1] Zahidiyye tarikatının şeyhi ve mutasavvıf.
Şahsiyeti
Ataları 11. yüzyılda Horasan’ı Selçuklu istilası yüzünden terk edip Gilan bölgesine yerleşmişlerdir. Şeyh Zahid Gilani, Selçuklu egemenliğinden sonra bölgeye egemen olan, İlhanlı Hükümdarları üzerinde dini saygınlığı dolayısıyla nüfuz sahibi olmuştur. On üçüncü yüzyılın ortasında önde gelen bir dini kişilik olan Şeyh Zahid'in, bugün İran İslam Cumhuriyeti’nin Hazar Denizi kıyısındaki Gilan Eyaletinde, Lahican’da bulunan türbesi hâlen ziyaret edilen ve saygı duyulan bir kutsal mekândır.
Zâhîd’îyye Tarikâtı
Şeyh Tac’ed-Dîn Geylânî'nin tarihi açıdan en önemli öğrencisi, Safevi Devleti’nin (1501-1722) isim babası olan Şeyh Safiyüddin İshak Erdebili’dir (1252-1334). Şeyh Zahid Gilani, kızı Bibi Fatıma’yı Safiyüddin İshak’a vermiştir. Safiyüddin İshak da Tac’ed-Dîn Zâhîd Geylânî’nin ikinci büyük oğluna bir önceki evliliğinden olan kızlarından birini nikâhlayarak akrabalık bağlarını sağlamlaştırmıştır. Süregiden bu tarz evlilikler, her iki soyu neredeyse bir hâline getirdi. Bunu takip eden 170 yıl boyunca Safeviye tarikatı siyâsî ve askerî güç kazandı ve sonunda Safevî Hanedanlığı tesis edilerek gücünün zirvesine ulaştı.
Safev’îyye Tarikâtı'nın kuruluşu
Şeyh Tac’ed-Dîn İbrahim Zâhîd Geylânî'nin tarikâtı olan Zahidiyye, Safiyüddin İshak’ın şeyhliği döneminde getirdiği yorumlar ile artık kendi adı olan Safeviyye adıyla anılır olmuştur. Çiftin oğullarından Sadreddin Musa (1334-1391) yolu ile şeyhliğe sırasıyla Hoca Alaaddin Ali (1391-1429), Şeyh İbrahim (1429-1447), Şeyh Cüneyd (1447-1460) ve Şah İsmail’in babası Şeyh Haydar (1460-1488) geçmiştir.
Bazı tarikât silsilelerindeki yeri
Şeyh Gilani’nin Zahid’îyye Tarikâtı, öğrencileri aracılıyla, bugün Türkiye’de bilinen Bayram’îyye ve Celvet’îyye Tarikât köklerinin başlangıcı sayılabilir.
Halvetiyye-î Cemâli’îyye/Şâbân’îyye Silsilesi'ndeki yeri
- Muhammed
- Ali
- Hasan Basrî
- Habîb Acemî
- Dâvud et-Taî
- Marûf el-Kerhî
- Serî es-Sekatî
- Cüneyd Bağdâdî
- Mimşâd Dîneverî
- Muhammed el-Bekrî
- Kadı Vecîhüddîn Ömer el-Bekrî
- Ebu’n-Necib Sühreverdî
- Kutbeddîn el-Ebherî
- Rükneddîn Necaşî
- Şehâbeddîn Tebrîzî
- Hâce Cemâleddîn Şirazî
- Sultân-ûl Halvetî[2] Tac’ed-Dîn İbrahim Zahid el-Geylânî
- Ahî Muhammed el-Halvetî
- Pîr Ali el-Halvetî (Halvetiyye Tarikâtı Şeyh Ebû Abdullah Sirac’ed-Dîn Ömer bin Ekmel’ûd-Dîn-î Lahicî tarafından Herat'ta kuruldu).
- Ahî Mîrim el Halvetî
- Sadreddîn Hayyamî
- Pîr-î Sânî Seyyid Yahyâ-yı Şirvânî (Yetiştirdiği şeyhler aracılığıyle Halvetiyye Tarikâtını Anadolu'ya yaydı).
- Muhammed Bahaeddîn
- Çelebi Hâlife Cemâl el-Halvetî
- Hayreddîn Tokadî
- Şabân-î Veli Kastamônî
Safevîyye Silsilesi'ndeki yeri
- Muhammed
- Ali
- Hasan Basrî
- Habîb Acemî
- Dâvud et-Taî
- Marûf el-Kerhî
- Serî es-Sekatî
- Cüneyd Bağdâdî
- Mimşâd Dîneverî
- Muhammed el-Bâkırî
- Kadı Vecîhüddîn İmrân el-Bâkırî
- Ebu’n-Necib Sühreverdî
- Kutbeddîn el-Ebherî
- Rükneddîn Necaşî
- Şehâbeddîn Tebrîzî
- Hâce Cemâleddîn Şirazî
- Sultân-ûl Halvetî Tac’ed-Dîn İbrahim Zahid el-Geylânî
- Safî’ûd-Dîn İshak (Safev’îyye Tarikâtı'nın kurucusu)
- Sadr’ed-Dîn Mûsa (Zamanında Şafiîlik mezhebine bağlı gösterilsede, takkiye uygulardı, resmen Caferi mezhebine bağlılık vardı)
- Hoca Âlâ’ed-Dîn Âli (Safev’îyye Tarikâtı'nı Bayramiyye Tarikâtı kurucusu Hacı Bayram Veli'nin mürşidi olan “Somuncu Baba” aracılığıyla Anadolu'ya yaymaya başladı)
- Şeyh İbrahim (Tarikâtın malî bünyesini çok güçlendirdi)
- Şeyh Cüneyd (Karakoyunlu hükümdarı Cihan Şah'ın tehditleri neticesinde Şiî-Karakoyunlular'ın himayesini kabullenen Safev’îyye Tarikâtı, müridlerini silahlandırmaya ve Safev’îyye'yi Aşırı Ghulât bir Şiîliğe dönüştürmeye başladı)
- Şeyh Haydar
- Sultân Ali Mirza Sâfevî
- Şah İsmail Hatai (1501 yılında İsnâ‘aşer’îyye resmî ve mecburî devlet dinî olarak ilân edildi)
- Şah Tahmasb
Kaynakça
- ^ Doç. Dr. Süleyman Gökbulut, "İbrahim Zahid Gilanî Üzerine Bir İnceleme", Sûfî Araştırmaları - Sufi Studies, Sayı 13, s. 50
- ^ Abdülbaki Gölpınarlı, Türkiye'de Mezhepler ve Tarikâtlar, İnkılâp Yayınevi, 1997.
- Zahed Gilani Maddesi, Wikipedia, Son Giriş: 31 Ağustos 2009
- E.G. Browne. Literary History of Persia. (Four volumes, 2,256 pages, and twenty-five years in the writing). 1998. ISBN 0-7007-0406-X
- Jan Rypka, History of Iranian Literature. Reidel Publishing Company. 1968. ISBN 90-277-0143-1
- Monika Gronke, Derwische im Vorhof der Macht. Sozial- und Wirtschaftsgeschichte Nordwestirans im 13. und 14. Jahrhundert. Wiesbaden 1993
