Türkiye-PKK çatışması

Vikipedi, özgür ansiklopedi
23.15, 28 Ocak 2021 tarihinde Victor Trevor (mesaj | katkılar) tarafından oluşturulmuş 24748091 numaralı sürüm (→‎Kayıplar: düzeltme)
Türkiye-PKK çatışması
Tarih27 Kasım 1978-günümüz
Bölge
Türkiye, Irak ve Suriye
Sebep PKK'nın Kürt çoğunluklu bölgelerde demokratik-özerklik istemesi[25]
Sonuç

Devam ediyor

  • Çözüm süreci askıya alındı.[26][27]
  • PKK bazı doğu illerinde tek taraflı özerklik ilan etti.[28] Bunun üzerine bu bölgelere büyük çapta operasyonlar düzenlendi.
  • Bazı bölgelerde geçici sokağa çıkma yasakları ilan edildi.[29]
Taraflar

 Türkiye

Diğer güçler:
Destekleyenler:

KCK

Dosya:Atesin cocuklari.jpg Ateşin Çocukları İnisiyatifi

HBDH

TKP/ML

  • TİKKO

TAK

Destekleyenler:
Komutanlar ve liderler

Türkiye Recep Tayyip Erdoğan
Türkiye Hulusi Akar
Türkiye Yaşar Güler

Eski komutanlar
Türkiye Abdullah Gül
Türkiye Ahmet Necdet Sezer
Türkiye Süleyman Demirel
Türkiye Turgut Özal
Türkiye Kenan Evren
Türkiye Ahmet Davutoğlu
Türkiye Bülent Ecevit
Türkiye Mesut Yılmaz
Türkiye Necmettin Erbakan
Türkiye Tansu Çiller
Türkiye Binali Yıldırım
Türkiye Işık Koşaner
Türkiye İlker Başbuğ
Türkiye Yaşar Büyükanıt
Türkiye Hilmi Özkök
Türkiye Hüseyin Kıvrıkoğlu
Türkiye İsmail Hakkı Karadayı
Türkiye Doğan Güreş
Türkiye Necip Torumtay
Türkiye Necdet Üruğ
Türkiye Nurettin Ersin
Türkiye Osman Pamukoğlu

Murat Karayılan
Bahoz Erdal
Cemil Bayık
Mustafa Karasu
Duran Kalkan
Rıza Altun
Ali Haydar Kaytan
Zübeyir Aydar

Eski komutanlar
Abdullah Öcalan #
Şemdin Sakık #
Osman Öcalan
Kemal Pir (ölü)
Mahsum Korkmaz (ölü)
Nizamettin Taş
Mazlum Doğan (ölü)
Kani Yılmaz (ölü)
Hüseyin Yıldırım
Haki Karer (ölü)
Halil Atac
Güçler

Ordu: 514.850[30]
Jandarma: 148.700[31]
Polis: 225.000

Köy korucusu: 60.000[32]		 25.000[33]-34.000[34]
Kayıplar
5.195 TSK mensubu
356 emniyet görevlisi
1.341 köy korucusu [35][36]		 43.019[37]
15.828+ sivil[38]

Türkiye-PKK çatışması, PKK ve Türk Silahlı Kuvvetleri arasında örgütün 1978'de yılında kurulması ile beraber başlayan ve halen devam eden çatışmaları kapsamaktadır. 1984 yılına kadar küçük ölçekli silahlı çatışmalar yaşanmışsa da; Türk güvenlik güçleri ve PKK mensupları arasındaki topyekün silahlı mücadele 1984 yılında PKK'nın gerçekleştirdiği Eruh ve Şemdinli saldırıları ile başlamıştır.

Arka plan

Ana maddeler: Doğu isyanları listesi, Kürt milliyetçiliği, Türkleştirme, Türk milliyetçiliği ve Türkiye'de yerleşim isimlerinin değiştirilmesi

Osmanlı dönemindeki millet sistemi halkları dillerine veya etnik özelliklerine göre değil, dinlerine göre ayırmıştır. Sünni Müslümanlar padişahın adamları olarak görülmüş ve Hıristiyan, Yahudi ve Sünni olmayan mezhepten halklara göre daha büyük ayrıcalıklara sahip olmuşlardır. Osmanlı'da etnik bir sistem olmadığı için de siyaset etnik milliyetçilik üzerine oluşturulmamıştır. Osmanlı döneminde Bedir Han İsyanı, Mir Muhammed İsyanı, Babanzade İsyanları ve Yezidi İsyanları aşiret isyanları veya dini isyanlar şeklinde meydana gelmiştir.

Osmanlı İmparatorluğu'nun dağılışından sonra ise Türkiye ulus-devlet ilkesine göre kurulunca Osmanlı İmparatorluğu'nda kurulmuş olan düzen bozulmuştur. 1924 Anayasasına göre Türk olmak vatandaşlık bağına bağlanmıştır.[39] Türkleştirme politikası sonucu Arapça, Ermenice, Gürcüce, Lazca, Kürtçe, Zazaca, Süryanice yerleşim isimleri Türkçeleştirilmiştir.[40] Okullarda ve resmi dairelerde Türkçe konuşulması zorunlu hale getirilmiştir.[41] Türk Tarih Tezi oluşturulmuş ve Anadolu halklarının çok büyük bir bölümünün Türk kökenli olduğu iddia edilmiştir.[42][43][44] Bunlara ek olarak medreseler ve diğer kurumların da kapatılması ile beraber hem Kürt kimliğinin ifade alanı daralmış, Alevi, Şafi gibi mezhepsel ve Yezidi gibi dini ibadetler kısıtlanmıştır. Kürt ve Zaza dili, kıyafetleri, kültürü ve isimlerine önemli derecede kısıtlamalar getirilmiştir.[45]

Türkiye Cumhuriyeti'nin ilk yıllarında Doğu'daki aşirete dayalı yapı Batı Anadolu'ya göre çok daha etkindi. Sadece Kürtler değil, Zazalar, Türkmenler, Araplar da büyük oranda aşiret çatısı altında örgütlenmekteydiler. Kemalist hükûmet, Doğu'da aşirete dayalı yapıyı bozmak ve buradaki vatandaşları devlete tamamen bağlamak istemiştir. Bunun sonucunda da düzenleri tehlikeye giren pek çok dini grup veya aşiret grubu ayaklanmalara öncülük etmiştir. Koçgiri, Şeyh Said, Dersim, Nasturi ve Ağrı isyanlarının nedeni ideolojik değil, dini veya aşiret çıkarları tehlikeye giren gruplardır.[46]

Çatışmalar

Çatışmaların başlangıcı (1974-1984)

1973 yılında Abdullah Öcalan liderliğinde bir grup Kürt kimliği üzerine bir deklarasyon yayınlamıştır. Ali Haydar Kaytan, Cemil Bayık, Haki Karer ve Kemal Pir'in başını çektiği bu grup kendilerini Kürdistan Devrimcileri olarak adlandırmışlardır. 1974 yılında bu grup, Kürt hakları adına bir hareket oluşturma kararı almışlardır.[47] Grup üyeleri çeşitli şehirlere dağılarak Kürt hakları için öğrenci organizasyonlar oluşturmaya başlamışlardır. İşçi ve çiftçilerden destek almaya çalışmışlardır. 1977 ve 1978 yıllarında Doğu ve Güneydoğu'daki pek çok ile çeşitli seyahatler gerçekleştirilmiş ve toplantılar düzenlenmiştir.

27 Kasım 1978'de Lice'nin Fis köyünde PKK resmen kurulmuştur. Aynı süre zarfında Alevi Kürtlerinin katledildiği Maraş Katliamına yakından ilgi göstermişlerdir.[48] Türk güvenlik güçleri, sağcı gruplar ve Kürt toprak ağalarıyla çatışmalar da devam etmiştir. Sağcı-solcu çatışmalarında solcuların tarafını tutmuşlar,[49] 1979 yılının yaz mevsiminde PKK lideri Abdullah Öcalan Lübnan ve Suriye'ye gitmiş, burada Filistin ve Suriyeli liderlerle görüşmeler yapmıştır.[49] PKK üyeleri buralardaki kamplarda eğitim görmüşlerdir. Lübnan İç Savaşı sırasında Suriye rejimi ile beraber savaşmışlardır.[49]

1980 askeri darbesinde pek çok PKK üyesi tutuklanmış, çeşitli cezaevlerine konmuş, PKK üyelerinin de kaldığı Diyarbakır Cezaevi adından işkencelerle söz ettirmiştir.[50] Yine 1982 yılının ağustos ayında PKK, Suriye'nin Dera kentinde yaptığı bir toplantıda Türkiye'de 'bağımsız bir Kürt devleti' kurmak amacıyla gerilla savaşı başlatma kararı almış,[49] 21 Mart 1982'de PKK üyesi Mazlum Doğan'ın cezaevinde kendini yakması ile başlayan isyan süreci sonucunda PKK üyeleri açlık grevine başlamış ve birkaç tanesi ölmüştür.[51]

Birinci isyan (1984-1999)

1987–2002 yılları arasında Türkiye'de OHAL ilan edilen iller (kırmızı)

PKK, ilk saldırısını 25 Ağustos 1984 tarihinde Eruh ve Şemdinli'ye saldırarak gerçekleştirmiştir.[49][52] İki gün sonra da Siirt'te bir polis karakolu hedef alınmıştır.[53]

1990'da dönemin cumhurbaşkanı Turgut Özal, PKK ile müzakere etmeyi kabul etmiştir. Ne var ki, o dönemde barış müzakerelerine ne Türk politikacılar ne de PKK sıcak bakmamış,[54] 1993 senesinde Turgut Özal ve Eşref Bitlis önderliğindeki barış görüşmeleri sonucunda; PKK, 20 Mart 1993'te ateşkes ilan etmiştir. Turgut Özal, barış planı üzerinde çalışırken vefat etmiş (17 Nisan) ve planlanan barış planı asla yürürlüğe girememiştir.[55] 24 Mayıs'ta PKK'nın saldırısı ile ateşkes sona ermiştir.[56] PKK komutanlarından Şemdin Sakık sonrasında 24 Mayıs pususunun PKK'nın değil, devlete ait Doğu Çalışma Grubu isimli gizli bir örgütün saldırısı olduğunu iddia edecektir.[56]

Süleyman Demirel'in cumhurbaşkanlığı ve Tansu Çiller'in başbakanlığı döneminde; Turgut Özal'ın karşı çıktığı 'şiddet yolu' ortaya konulmuş ve PKK'nın askeri yöntemlerle yok edilmesi hedeflenmiştir. Barış planı rafa kaldırılmıştır.[57] 1992-1995 arasında PKK'ya karşı, köyler boşaltılmış, halk köy korucusu olması için teşvik edilmiştir. Köyler havadan bombalanmış ve PKK'lıları önlemek için ormanlar yakılmıştır. Bu dönem çatışmaların en yoğun yaşandığı yıllar olarak kayda geçmiştir.[58]

1980'den beri Suriye'de bulunan Abdullah Öcalan, Türkiye'nin yoğun baskıları sonucu Suriye'den çıkartılmıştır. Önce Rusya, ardından da sırasıyla İtalya, Yunanistan ve Kenya'ya giden Öcalan, 15 Şubat 1999'da Nairobi'deki Yunanistan Büyükelçiliğinde yakalanmış ve Türkiye'ye getirilmiştir.[59]

Tek taraflı ateşkes dönemi (1999-2004)[35]

Abdullah Öcalan'ın yakalanmasından sonra, Eylül 1999'da PKK tek taraflı olarak ateşkes ilan etmiştir. Tüm güçlerini Türkiye Cumhuriyeti topraklarından çekeceklerini ve Kandil dağlarında üsleneceklerini açıklamıştır.[53] Şubat 2000'de, PKK resmî olarak savaşın sona erdiğini açıklamıştır.[60] PKK'nın savaş misyonunu tamamladığı ve artık görüşmeler aracılığıyla çözüm arayacağı belirtilmiştir.

2002 yılının Nisan ayında, PKK adını değiştirdiğini açıklamış ve KADEK adını almıştır. Ekim 2003'te KADEK, KONGRA-GEL adını almıştır. 1999-2004 döneminde PKK (KADEK) görüşme isteklerinin hükûmet tarafından ciddiye alınmadığını iddia etmiştir. Hükûmet ise PKK'yı saldırılarını tamamen bitirmemek ve bazı eylemleri teşvik etmekle suçlamıştır.[53] PKK, TSK'nın saldırılarına karşılık olarak sadece kendini savunduğunu ifade etmiştir.[52] Ateşkes döneminde polis güçleri Hizbullah'a yönelik operasyonlarını sıklaştırmış ve Hizbullah'ı zayıflatmışlardır.[61][62][63] Yine 2002 seçimlerinde iktidara gelen AK Parti, Kürt diline olan kısıtlamaları hafifletmiş ve reform sözü vermiştir.[64]

Bu dönemde PKK içinde de güç kavgası yaşanmıştır. Bir kesim silahlı eylemlerin tamamen terkedilmesini savunurken, bir kesim ise silahlı eylemlerin devam etmesi gerektiğini savunmuştur. Güç mücadelesini silahlı eylemlerin devamını savunan gelenekçi kanat kazanmıştır. Bu kesime göre silahlı mücadele olmadığı sürece PKK başarılı olamazdı.[53][65]

Nisan 2005'te KONGRA-GEL, ismini yeniden PKK olarak değiştirmiştir.[66] PKK, KCK çatısı altına alınarak onun siyasi kanadı haline getirilmiştir. HPG ise PKK'nın silahlı kanadı olarak yeniden yapılandırılmıştır. Yeni yapıya göre KCK, Abdullah Öcalan'ın demokratik konfederalizm ideolojisini desteklemiştir.[67]

İkinci isyan (2004-2012)

Londra'da PKK destekçileri, Nisan 2003
PKK karşıtı bir gösteri Kadıköy, İstanbul, 22 Ekim 2007

1 Haziran 2004'te PKK silahlı faaliyetlerine yeniden başlamıştır. Gerekçe olarak, hükûmetin PKK'nın çağrılarını görmezden gelmesi gösterilmiştir.[53][65] Hükûmet ise 2,000'den fazla PKK'lının Irak'tan Türkiye'ye giriş yaptığını belirtmiş,[68] PKK savaş taktiklerinde önemli değişikliklere gitmiştir. İlk olarak, önemli bir devlet desteğinden yoksun kalıp, eski militan gücüne de sahip olmadığından 15-20 kişilik grup sayısını, 6-8 kişiye düşürmüştür. İkinci olarak, ordu ile direkt sıcak çatışmalardan kaçınıp, mayın döşeme, pusu kurma, keskin nişancı ve vur-kaç taktiği yöntemlerine başvurmuştur. Üçüncü olarak ise alan tutma stratejisi tamamen terkedilmiştir.[69][70]

1984-1999 çatışma döneminden farklı olarak PKK, Batı'daki şehirlerde yaşayan sivilleri de hedef almaya başlamıştır. 2005'te Kuşadası'ndaki, 2006'da Adana, Marmaris, Antalya ve Mersin'deki ve 2007'de Ankara'daki saldırılar bunun göstergesi olmuştur.[68][71][72] PKK, bu dönemde pek çok bombalı saldırıya girişmiştir. Yine PKKlı grupların sık sık Irak sınırından Türkiye'ye girip çıkmaları da, Türk Ordusu'nun Irak'a operasyonlar düzenlemesine sebep olmuştur.[73] Ekim 2007'deki Dağlıca saldırısı bardağı taşıran son damla olmuş ve TBMM, TSK'ya Irak'a sınır ötesi operasyon düzenlemesi için tam yetki vermiştir.[74]

2009 yılında AK Parti hükûmeti önemli reformlar yapmaya başlamıştır. İlk devlet bünyesindeki Kürtçe kanal TRT Şeş (6) açılmış, Türkçe yerleşim isimleri Kürtçeleştirilmiş, bazı PKK üyelerine kısmi af ilan edilmiş, Kürt mültecilere yeniden vatandaşlık teklif edilmiş, yerel yönetimlere verilen haklar genişletilmiş ve ifade özgürlüğünü arttıran düzenlemeler yapılmıştır.[75] PKK da 13 Nisan 2009'da ateşkes ilan etmiştir.[71] Ne var ki, DTP'nin kapatılması ve sonrasındaki gösteriler ve en sonunda PKK tarafından yapılan Reşadiye saldırısı ile ateşkes yeniden bozulmuştur.[76][77]

2012 yılının Yaz mevsiminde, Kürtlerin Kuzey Suriye'de denetimi ele geçirmesi ile Türkiye-PKK çatışması farklı bir boyut almıştır. Türkiye, Suriye rejimini PKK'nın Suriye kolu olan PYD/YPG'yi desteklemekle suçlamıştır.[78] Eylül ayında PKK, Şemdinli'yi ele geçirmeye çalışmış fakat hava desteği sayesinde Türk Silahlı Kuvvetleri PKK'ya ağır kayıplar verdirmiştir.[79]

Ayrıca bakınız: Aralık 2007 Kuzey Irak Operasyonları
Ayrıca bakınız: Güneş Harekâtı

Ateşkes dönemi (2013-2015)

28 Aralık 2012 tarihinde dönemin başbakanı Recep Tayyip Erdoğan, PKK'nın cezaevindeki lideri Abdullah Öcalan ile görüşmeler yaptıklarını açıklamıştır.[80] Bu dönemde ilk defa Çözüm Süreci ifadesi kullanılmaya başlanmış, aylar süren görüşmeler sonucunda, 21 Mart 2013 tarihinde Diyarbakır'da düzenlenen Nevruz mitinginde, halka PKK lideri Abdullah Öcalan'ın mektubu okunmuştur. Abdullah Öcalan, PKK'ya silahlı güçlerinin yurtdışına çıkması çağrısında bulunmuştur.[81] 23 Mart tarihinde ise PKK'nın silahlı kanadının lideri Murat Karayılan, Abdullah Öcalan'ın çağrısına uyacaklarını belirtmiş ve 21 Mart'tan itibaren PKK'nın ateşkes yaptığı duyurmuştur.[82] Bu karardan itibaren birkaç münferit olay[83] dışında iki taraf da ateşkese uymuş ve TSK ile PKK arasında silahlı bir çatışma yaşanmamıştır. Ancak PKK bu süreç içerisinde yol kesme, yerel mahkemeler kurma, muhtar kaçırma, haraç toplama, bölgeye devlet yatırımlarına sabotaj, mayın-tuzak ve şehirlere silah depolamak gibi faaliyetlerine devam etmiştir.[84] PKK Çözüm sürecinde şehirlerde YDG-H isimli kendi asayiş birimlerini dahi kurmuştur[85]

Kobani eylemleri sırasında polis ile PKK sempatizanları arasında pek çok şehirde çatışmalar yaşanmış ve ateşkesin sona ereceği kaygısı yaşanmıştır. Fakat, Abdullah Öcalan ve HDP başta olmak üzere Kürt kanadı ile hükûmet yetkilileri ile yapılan görüşmeler sonrasında tansiyon düşürülmüş,[86] 28 Şubat 2015 tarihinde AK Parti ile HDP arasında yapılmakta olan görüşmeler sonuç vermiş ve Abdullah Öcalan, PKK'ya silah bırakması için kongre çağrısı yapmıştır.[87]

Ayrıca bakınız: Çözüm süreci

2015 Türkiye-PKK çatışmaları

Ana madde: PKK saldırıları (2015-günümüz)

2013 yılından beri süren gelen ateşkes 22 Temmuz'da PKK'nın Suruç patlamasından devleti sorumlu tutarak intikam için iki polisi evinde öldürmesi ve bir gün sonra da Suriye-Türkiye sınırında bir Türk askerinin öldürülmesi sonrasında bozuldu.[88] Daha sonrasında KCK,BBC Türkçeye verdiği açıklamada, PKK'nın bu saldırıyı yapmadığını iddia etti. Soruşturmayı yürüten hakim, olayın FETÖ bağlantılı olduğunu söyleyen avukat ve ihbarcılar 15 Temmuz Darbe Girişimi'nden sonra FETÖ soruşturmasından tutuklandı.[89] Bozulan Çözüm Süreci ile birlikte Türkiye savaş uçakları eş zamanlı olarak hem PKK hem de IŞİD hedeflerini vurdu.[90]

Savaş uçakları Kandil'i ve Irak'taki diğer PKK kamplarını üç yıl sonra ilk defa bombalamıştır.[91] PKK da polis ve askerlere Güneydoğu ve Doğu Anadolu'da saldırılar gerçekleştirmiştir. Polis pek çok noktaya baskınlar düzenlemiş ve HPG üyelerini gözaltına almıştır. HPG üyeleri de bazı ilçelerde hendek kazarak polis ve askerlerin belli bölgelere girmelerini engellemeye çalışmışlardır.[92] Ağustos 2015'ten bu yana ise Türkiye'nin Şırnak iline bağlı ilçelerde birçok çatışma meydana gelmiştir. Silopi ve Cizre ilçelerinde mahallelere hendekler kazılmış,[93] bu gelişmelerin ardından ildeki birçok mahallede sokağa çıkma yasakları ilan edilmiş[94] ve meydana gelen olaylarda birçok kişi yaşamını yitirmiştir.[95] Çatışmalar hâlen devam etmektedir.

İçişleri Bakanlığı sözcüsü İsmail Çataklı 5 Mayıs tarihinde yaptığı açıklama ile ilk defa yurt içindeki terörist sayısının 500'ün altına indiğini ve tam rakamın 492 olduğunu açıkladı.[96]

Ayrıca bakınız: Hendek operasyonları

Kayıplar

Türk Silahlı Kuvvetleri tarafından yayınlanan resmî kayıtlara göre; 1984-2008 yılları arasında 14,000 PKK üyesi tutuklanmış, 32,000 PKK üyesi ise öldürülmüştür. Ölen asker sayısı 6,482, ölen sivil sayısı ise 5,560 dır.[97]

TBMM İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu’nun bünyesinde kurulan Terör ve Şiddet Olayları Kapsamında Yaşam Hakkı İhlallerinin İncelenmesine Yönelik Alt Komisyon raporuna göre toplam 7,918 kamu görevlisi ölmüştür. 1984-2012 yılları arasında ölen PKK'lı sayısı 22,101 dir. Aynı dönemde ölen sivil sayısı ise 5,557 dir. 35, 576 kişinin toplamda terör olayları yüzünden hayatını kaybettiği belirtilmiştir.[98] Doğu ve Güneydoğu'da bulunan 14 ilde yapılan çalışmalara göre 386 bin 360 kişi köylerinden göç etmek zorunda kalmıştır. Köye Dönüş ve Rehabilitasyon Projesi (KDRP) kapsamında bunların 187 bin 861'i köylerine geri dönmüştür.[99] Yine insan hakları örgütlerine göre, toplamda 4,000 köy yıkılmıştır. 380,000 ile 1,000,000 arası Kürt köylü evlerini terk etmek zorunda bırakılmıştır.[100] 119,000 Kürt'ün hapishaneye konulduğu belirtilmiştir.[101] Çatışmalardan Süryani toplumunun da etkilendiği ve 50,000-70,000 arası Süryani'nin çatışmalar yüzünden Avrupa'ya kaçtığı belirtilmiştir.

Uluslararası Kriz Grubu'na göre, 2008-2011 yılları arasındaki kayıp sayısı:[102]

Uppsala Çatışma Verileme Programına göre 25,825–30,639 arası kayıptan, 22,729–25,984 arası kayıp Birinci İsyan (1989-1999), 368–467 arası ateşkes sırasında (1999-2004) ve 2,728–4,188 arası kayıp ise İkinci İsyan (2004-2011) sırasında meydana gelmiştir. UCDP'ye göre 1989 ile 2011 arasındaki kayıplar:[103]

Genelkurmay Başkanlığı ve Jandarma Genel Komutanlığı verilerine göre 1984-Mart 2009 arasındaki kayıplar:[104]

Sınır ötesi operasyonlar

Türkiye, PKK ve ilgili gruplara karşı Suriye ve Irak'ta çok sayıda hava saldırısı ve kara operasyonu düzenledi.

Tarih Yer Operasyon Türk kuvvetleri
ölen (yaralanan)		 Türkiye müttefikleri
ölen (yaralanan)		 PKK ve müttefikleri
ölen (yakalanan)
5 Ekim – 15 Kasım 1992 Kuzey Irak Ekim 1992 sınır ötesi harekatı 28 (125) — 1,551 (1,232)
20 Mart – 4 Mayıs 1995 Kuzey Irak Çelik Harekâtı 64 (185) — 555 (13)
12 Mayıs – 7 Temmuz 1997 Kuzey Irak Çekiç Harekâtı 114 (338) — 2,730 (415)
25 Eylül – 15 Ekim 1997 Kuzey Irak Şafak Harekâtı 31 (91) — 865 (37)
21 – 29 Şubat 2008 Kuzey Irak Güneş Harekâtı 27 — 240[105][106][107]
24 - 25 Temmuz 2015 Kuzey Irak Şehit Yalçın Operasyonu - - 160
24 Ağustos 2016 – 29 Mart 2017 Suriye Fırat Kalkanı Harekâtı* 71 614 131 (37)
25 Nisan 2017 Suriye, Kuzey Irak Nisan 2017 Suriye ve Irak hava harekâtı 0 — 70
20 Ocak – 24 Mart 2018 Suriye Zeytin Dalı Harekâtı 55 318 (Türkiye iddiası)
2,541 (SDF iddiası)		 820 (SDF iddiası)
4,558 (Türkiye iddiası)
19 Mart 2018 – günümüz Kuzey Irak Dicle Kalkanı Harekatı 112 (17) — 234[108][109]
15 Ağustos 2018 Sinjar, Irak Sinjar'a hava harekatı — — 5
28 Mayıs 2019 – günümüz Kuzey Irak Pençe Harekatı — — 2
7 Ekim 2019 – günümüz Suriye Barış Pınarı Harekâtı 9 (100) 130 (417) 702
15 Haziran 2020 – günümüz Kuzey Irak Pençe-Kartal Operasyonu — — —
Toplam: 511 (856) 1062–3,285 (417) 8,065–11,803 (1,734)

*: Fırat Kalkanı Harekâtı'nda Türkiye ve Özgür Suriye Ordusu beraber IŞİD'e karşı savaşırken, YPG de IŞİD'e karşı savaşmaktaydı. ABD tarafından desteklenen YPG ve Türkiye, tam çatışmaya girmekten kaçındı. Türkiye'nin stratejik hedefi, Afrin kantonunun YPG kontrolündeki Münbiç ve diğer Rojava bölgelerine bağlanmasını engellemekti. Bu durum dolayısıyla olaylardaki kayıpların yalnızca küçük bir bölümü Türkiye-YPG arasındaki çatışma sebebiyle gerçekleşti.

İnsan hakları ihlalleri

Çatışmaların başladığı 1980'li yıllardan beri iki taraf da insan hakları örgütlerince pek çok kez suçlanmışlardır. İçişleri Bakanlığının verilerine göre askeri çatışmalarda 35,000 kişi ölmüştür. Ek olarak, 1984 ile 1998 yılları arasında 17,500 kişinin suikaste uğradığı belirtilmiştir. Bu cinayetleri işleyenlerin ise çoğu bulunamamıştır.[110]

PKK'nın ihlalleri

İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne göre PKK'nın saldırıları vatandaşlara hizmet veren kurumlara büyük zararlar vermiş ve vatandaşları en temel hizmetlerini alamaz hale getirmiştir. Bunun yanı sıra PKK 'emperyalist' olduğunu iddia ettiği devlet kurumlarını yok etmeye çalışmıştır. PKK ile ordu arasındaki çatışmalarda ve PKK'nın bombalı saldırılarında silahsız siviller hayatını kaybetmişlerdir.[111]

Uluslararası Af Örgütü, PKK'nın 1980'li yıllarda Kürt köylülerine işkence yaptığını, rehin aldığı, canlı kalkan olarak kullandığı ve öldürdüğünü belirtmiştir. Örgüte göre, PKK 'işbirlikçi' diye suçladığı Kürt sivilleri ve bazen de tüm ailelerini yok etmekteydi.[112]

PKK'nın korucuları da 'hain' olarak damgaladığı ve pek çok kez tehdit ettiği ve saldırılar gerçekleştirdiği de belirtilmiştir.[113]

TSK'nın ihlalleri

Ayrıca bakınız: Türkiye'de boşaltılan Kürt köyleri

Yazar David McDowall A modern History of the Kurds kitabında TSK ve köy korucularının, Kürt sivillere karşı zor kullandığı ve köylülerin göç etmek zorunda kaldıkları belirtilmiştir.[114]

Uluslararası Af Örgütünün 1996 yılında yayınladığı Türkiye raporuna göre, Türk güvenlik güçleri yargısız infaz, işkence gibi yasal olmayan eylemlerde bulunduğunu[115] Türk güvenlik güçlerini pek çok kez karşıdaki kesimin PKK mensubu olup olmadığını bilmeden yerleşim alanlarına keyfi ateş açtığını belirtmiştir. ABD Dışişleri Bakanlığı'nın Şubat 1995 raporunda da konu bu İnsan Hakları İhlalleri İddiaları başlığı altında geçmiştir.[116] Enternasyonal Sosyalist grubuna göre, pek çok PKK üyesi kaybolmuş ve bir daha bulunamamıştır.[117]

Alman uzman Hans Baumann Türk güçlerinin PKK'ya karşı kimyasal silah kullandığını iddia etmiş ve Alman Birlik 90/Yeşiller Partisi Türkiye'den açıklama talep etmiştir.[118]

Kaynakça

  1. ^ a b Gonzalez-Perez, Margaret (2008). Women and Terrorism: Female Activity in Domestic and International Terror Groups. Routledge. s. 85. ISBN 9781134040087. Throughout the 1990s, the PKK was engaged in ongoing guerrilla warfare with the PUK and the Democratic Kurdistan Party (Ahmed and Parker 2007; Harding 2003). In fact, the Iraqi Kurds prefer to see Turkey's PKK not only disbanded but banned from Iraq. 
  2. ^ a b "Armed Conflicts Report Iraq – Kurds (1961 – first combat deaths)". Project Ploughshares. 2005. 20 Haziran 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ağustos 2013. 
  3. ^ a b "Armed Conflicts Report Turkey (1984–2002)". Project Ploughshares. Mart 2003. 5 Temmuz 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ağustos 2013. 
  4. ^ "PKK'ya karşı TSK-Peşmerge işbirliği". on5yirmi5.com GençHaber. 20 Mart 2012. 30 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ekim 2014. 
  5. ^ Mynet. "İki Büyük Aşiret Pkkya Karşı Birleşti Haberi ve Son Dakika Haberler Mynet". Mynet Haber. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ekim 2014. 
  6. ^ "Arşivlenmiş kopya". 15 Mart 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Şubat 2015. 
  7. ^ "Kürt yönetiminden PKK'ya karşı destek". 8 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ekim 2014. 
  8. ^ https://tribune.com.pk/story/2077411/3-pakistan-fully-supports-turkish-efforts-syria-pm-imran-tells-erdogan?amp=1
  9. ^ "PJAK attacks along Iran borders decline". PressTV. 2 April 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 April 2015. [şüpheli – tartışma]
  10. ^ a b c d Faucompret, Erik; Konings, Jozef (2008). Turkish Accession to the EU: Satisfying the Copenhagen Criteria. Hoboken: Taylor & Francis. s. 168. ISBN 9780203928967. The Turkish establishment considered the Kurds' demand for the recognition of their identity a threat to the territorial integrity of the state, the more so because the PKK was supported by countries hostile to Turkey: Soviet Union, Greece, Cyprus, Iran and especially Syria. Syria hosted the organization and its leader for twenty years, and it provided training facilities in the Beka'a Valley of Syrian-controlled northern Lebanon. 
  11. ^ "Ocalan: Greeks supplied Kurdish rebels". BBC News. 2 Haziran 1999. 7 Kasım 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Temmuz 2013. 
  12. ^ "Turkey says Greece supports PKK". Hürriyet Daily News. 1 Temmuz 1999. 19 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Temmuz 2013. 
  13. ^ Bilgin, Fevzi; Sarihan. Ali (2013). Understanding Turkey's Kurdish Question. Lexington Books. s. 96. ISBN 9780739184035. The USSR, and then Russia, also supported the PKK for many years. 
  14. ^ "Russian newspaper: Russia provided money for PKK". Hurriyet Daily News. 28 Şubat 2000. 19 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2012. 
  15. ^ "Turkey devises action plan to dry up PKK's foreign support". Today's Zaman. 30 Eylül 2010. 22 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Temmuz 2013. 
  16. ^ Shapir, Yiftah (1998). The Middle East Military Balance, 1996. Jerusalem, Israel: Jaffee Center for Strategic Studies, Tel Aviv University. s. 114. ISBN 9780231108928. The PKK was originally established as a Marxist party, with ties to the Soviet Union 
  17. ^ Phillips, David L. (2009). From Bullets to Ballots: Violent Muslim Movements in Transition. New Brunswick, N.J.: Transaction Publishers. s. 129. ISBN 9781412812016. Iran's Revolutionary Guards (Pasdaran) trained the PKK in Lebanon's Beka'a Valley. Iran supported the PKK despite Turkey's strict neutrality during the Iran-Iraq War (1980–1988). 
  18. ^ a b "Syria and Iran 'backing Kurdish terrorist group', says Turkey". The Telegraph. 3 Eylül 2012. Erişim tarihi: 17 Ekim 2012. 
  19. ^ Bal, İdris (2004). Turkish Foreign Policy In Post Cold War Era. Boca Raton, Fl.: BrownWalker Press. s. 359. ISBN 9781581124231. With the explicit supports of some Arab countries for the PKK such as Syria... 
  20. ^ Mannes, Aaron (2004). Profiles In Terror: The Guide To Middle East Terrorist Organizations. Lanham, Maryland: Rowman & Littlefield Publishers. s. 185. ISBN 9780742535251. PKK has had substantial operations in northern Iraq, with the support of Iran and Syria. 
  21. ^ "Terrorism Havens: Iraq". Council on Foreign Relations. 1 Aralık 2005. 28 Eylül 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ağustos 2016. Saddam has aided...the Kurdistan Workers' Party (known by its Turkish initials, PKK), a separatist group fighting the Turkish government. 
  22. ^ Ciment, James (2015), World Terrorism: An Encyclopedia of Political Violence from Ancient Times to the Post-9/11 Era, Routledge, s. 721, Other groups that have received Libyan support include the Turkish PKK... 
  23. ^ "Are the PKK and Cairo new allies?". Rudaw. 27 Haziran 2016. 28 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mayıs 2020. Cairo allegedly gave the PKK delegation funds and weapons after the second meeting, the report adds. 
  24. ^ "What does Afrin mean for international security?". Australian Strategic Policy Institute. 2 Şubat 2018. 
  25. ^ http://www.haberler.com/ocalan-in-demokratik-ozerklik-projesi-7603622-haberi/
  26. ^ "'Çözüm' askıya alınınca yatırımcılar da dondu". Türkiye Gazetesi. 19 Ağustos 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ağustos 2015. 
  27. ^ "Çözüm süreci şimdilik buzdolabında". Milliyet Gazetesi. 6 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ağustos 2015. 
  28. ^ "Özerklik oyununa ağır darbe". Sabah Gazetesi. 21 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ağustos 2015. 
  29. ^ "Lice'de sokağa çıkma yasağı ilan edildi". Bugün Gazetesi. Erişim tarihi: 19 Ağustos 2015. 
  30. ^ "Turkey's Armed Forces, CSIS (Page 32)" (PDF). 25 Temmuz 2006. 26 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 7 Eylül 2012. 
  31. ^ "Turkey's Paramilitary Forces, ORBAT (Page 33)" (PDF). 25 Temmuz 2006. 27 Mart 2009 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Eylül 2012. 
  32. ^ "Turkey's 'village guards' tired of conflict". My Sinchew. 19 Nisan 2010. 26 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Eylül 2012. 
  33. ^ Pike, John (21 Mayıs 2004). "Kurdistan Workers' Party (PKK)". Federation of American Scientists. 12 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Eylül 2012. 
  34. ^ Australian Government Kurdistan Workers Party, Eylül 2009
  35. ^ a b http://www.milliyet.com.tr/26-yilin-kanli-bilancosu/guncel/haberdetay/24.06.2010/1254711/default.htm
  36. ^ http://www.milliyet.com.tr/tsk-bilancoyu-acikladi-4-bin-432-gundem-2217174/
  37. ^ Şener, Nedim. "PKK'nın kanlı bilançosu". Hürriyet. 7 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Kasım 2020. 
  38. ^ Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; radikal isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
  39. ^ http://www.bianet.org/bianet/diger/133206-vatandaslikta-turkluk-tanimi-1924-te-basladi
  40. ^ "Arşivlenmiş kopya". 7 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Eylül 2015. 
  41. ^ "Arşivlenmiş kopya". 6 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Eylül 2015. 
  42. ^ Paradigmanın İflası, Resmi İdeolojinin Eleştirisine Giriş, Fikret Başkaya, 1991, ISBN 975-8449-16-8
  43. ^ Türk Tarih Tezi, Güneş-Dil Teorisi ve Kürt Sorunu, İsmail Beşikçi, 1991
  44. ^ http://www.ulkucudunya.com/index.php?page=kitap-icerik-detay&kod=70
  45. ^ McDowall 1992, s. 36
  46. ^ http://www.jasstudies.com/Makaleler/1416431314_19-Dr.%20Ahmet%20%C4%B0LYAS.pdf
  47. ^ "Arşivlenmiş kopya". 15 Aralık 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Eylül 2015. 
  48. ^ A modern history of the Kurds, By David McDowall, page 415, at Google Books, accessed on 1 May 2011
  49. ^ a b c d e Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; PKK 1995 isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
  50. ^ The Economist Erdogan pulls it off, 13 September 2010
  51. ^ See the online edition of Gündem of 14 July 2008 11 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Turkish). Retrieved 18 September 2009.
  52. ^ a b Turkey: Government Under Growing Pressure To Meet Kurdish Demands 19 Eylül 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., 17 August 2005
  53. ^ a b c d e "Chronology of the Important Events in the World/PKK Chronology (1976–2006)". 2 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Nisan 2011. 
  54. ^ en.internationalism.org, 10 April 2013, Internationalism is the only response to the Kurdish issue 5 Temmuz 2013 tarihinde WebCite sitesinde arşivlendi
  55. ^ Michael M. Gunter, "Turgut Özal and the Kurdish question", in Marlies Casier, Joost Jongerden (eds, 2010), Nationalisms and Politics in Turkey: Political Islam, Kemalism and the Kurdish Issue, Taylor & Francis, 9 August 2010. pp. 94–5
  56. ^ a b Today's Zaman, 6 November 2012, Secret witness reveals identity, shady ties between PKK and Ergenekon 5 Temmuz 2013 tarihinde WebCite sitesinde arşivlendi
  57. ^ "1998 Report" (PDF). Ankara: Human Rights Foundation of Turkey. 2000. 5 Şubat 2009 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Eylül 2015. 
  58. ^ Turkey's war on the Kurds 14 Temmuz 2012 tarihinde Archive.is sitesinde arşivlendi, 13 August 2005
  59. ^ Weiner, Tim (20 Şubat 1999). "U.S. Helped Turkey Find and Capture Kurd Rebel". New York Times. Erişim tarihi: 15 Aralık 2007. 
  60. ^ Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; KDP isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
  61. ^ "Turkey Country Assessment" (PDF). 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 15 Nisan 2011. 
  62. ^ "Turkish Hezbollah (Hizbullah) / Kurdish Hezbollah". turkishweekly.net. 2 Ocak 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Nisan 2015. 
  63. ^ McGregor, Andrew. "The Jamestown Foundation: The Shaykh Said Revolt and Ankara's Return to the Past in its Struggle with the Kurds". Jamestown Vakfı. 5 Eylül 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Nisan 2011. 
  64. ^ "Turkey country profile". BBC News. 14 Eylül 2010. 
  65. ^ a b Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; ataa isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
  66. ^ Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; new pkk isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
  67. ^ "Court evidence reveals KCK terror network is worse than PKK". Todayszaman.com. 20 Haziran 2010. 25 Ocak 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Nisan 2011. 
  68. ^ a b Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; security isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
  69. ^ Jamestown PKK Changes Battlefield Tactics to Force Turkey into Negotiations 1 Ekim 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., 24 October 2007
  70. ^ Jamestown Partiya Karkaren Kurdistan (PKK) (Turkey), GROUPS – EUROPE – ACTIVE
  71. ^ a b Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; ceasefires isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
  72. ^ Davies, Elizabeth (30 Ağustos 2006). "Kurd rebels vow to turn Turkey 'into hell'". The Independent. Londra. 
  73. ^ Torchia, Christopher (8 Haziran 2007). "Iraqi Kurds: Turkey Shells Across Border". The Washington Post. 
  74. ^ Europe"Turkish MPs back attacks in Iraq". BBC News. 18 Ekim 2007. 20 Nisan 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ekim 2008. 
  75. ^ "Outline of Kurdish initiative emerges at security summit". Todayszaman.com. 18 Eylül 2009. 25 Ocak 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Nisan 2011. 
  76. ^ Arsu, Sebnem (8 Aralık 2009). "Soldiers Killed in Ambush in Northern Turkey". The New York Times. 
  77. ^ "Seven Turkish soldiers killed in terrorist attack – Gen. Staff | World | RIA Novosti". En.rian.ru. 16 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Nisan 2011. 
  78. ^ Turkey accuses Assad of arming PKK 8 Eylül 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., 9 August 2012
  79. ^ The Kansas City Star Kurdish campaign in Turkey provides useful distraction for Syria[ölü/kırık bağlantı], 17 August 2012
  80. ^ "Yes, we negotiate with Öcalan". Ntvmsnbc. Aralık 2012. 31 Aralık 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mart 2013. 
  81. ^ http://www.cnnturk.com/2013/guncel/03/21/ocalanin.nevruz.mesaji/701058.0/
  82. ^ http://www.radikal.com.tr/turkiye/pkk_ateskes_ilan_etti-1126444
  83. ^ http://www.dw.de/t%C3%BCrkiye-ate%C5%9Fkesi-ihlal-etti/a-17995559
  84. ^ "Arşivlenmiş kopya". 20 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Nisan 2016. 
  85. ^ http://www.hurriyet.com.tr/pkk-nin-polisi-27884683
  86. ^ http://www.radikal.com.tr/yazarlar/murat_yetkin/davutoglu_pkk_eylemlerini_ocalan_mektubu_ile_bitirdi-1217972
  87. ^ http://www.hurriyet.com.tr/gundem/28322373.asp
  88. ^ http://www.bugun.com.tr/gundem/pkk-ustlendi-haberi/1747879
  89. ^ http://m.t24.com.tr/haber/ceylanpinarda-2-polisin-oldurulmesinde-feto-suphesi-hakim-ve-ihbarcilar-darbe-girisiminden-tutuklandi,353563
  90. ^ http://www.radikal.com.tr/turkiye/savas_ucaklari_yine_havalandi-1403456
  91. ^ "Arşivlenmiş kopya". 18 Ağustos 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Eylül 2015. 
  92. ^ http://www.ozgur-gundem.com/haber/144013/hpgden-operasyona-cikan-askerlere-eylem
  93. ^ http://www.gazetevatan.com/cizre-de-sokaklara-hendek-kazildi--39719-galeri-haber-fotogaleri//
  94. ^ http://bianet.org/bianet/insan-haklari/170215-cizre-de-bir-kisi-sokakta-olduruldu?bia_source=rss
  95. ^ http://www.cumhuriyet.com.tr/haber/turkiye/365849/Cizre_de_20_den_fazla_sivil_olu_var.html
  96. ^ Kökçü, Ata Ahmet (5 Mayıs 2020). "Yurt içindeki PKK'lı terörist sayısı ilk kez 500'ün altına düşürüldü". Defence Turk. Erişim tarihi: 5 Mayıs 2020. 
  97. ^ "Arşivlenmiş kopya". 27 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Eylül 2015. 
  98. ^ http://www.hurriyet.com.tr/gundem/28322575.asp
  99. ^ http://www.sabah.com.tr/gundem/2013/01/29/meclis-komisyonundan-teror-raporu
  100. ^ "Arşivlenmiş kopya". 20 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Eylül 2015. 
  101. ^ http://www.sddt.com/News/article.cfm?SourceCode=20040126cg#.VevvRhHtmko
  102. ^ "Arşivlenmiş kopya". 23 Mart 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Eylül 2015. 
  103. ^ "Turkey: Kurdistan (entire conflict)". 5 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ekim 2014. 
  104. ^ Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; Turkish casualties isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
  105. ^ "Twenty-five killed in clashes between Turkish soldiers, PKK - Monster…". Archive.vn. 4 Eylül 2012. 12 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ocak 2019. 
  106. ^ "38 killed in PKK attack on Turkish border posts". Thaindian News. 14 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ocak 2019. 
  107. ^ "Archived copy". 7 Şubat 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Nisan 2011. 
  108. ^ "April 2018 Large Drop In Violence In Iraq". Musingsoniraq.blogspot.co.uk (İngilizce). 20 Mayıs 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mayıs 2018. 
  109. ^ "March 2018 The Return Of The Islamic State Insurgency". Musingsoniraq.blogspot.co.uk (İngilizce). 3 Mayıs 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mayıs 2018. 
  110. ^ "Arşivlenmiş kopya". 7 Haziran 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Eylül 2015. 
  111. ^ http://www.hrw.org/reports/1993/WR93/Hsw-08.htm
  112. ^ "Arşivlenmiş kopya". 11 Ekim 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Eylül 2015. 
  113. ^ "Arşivlenmiş kopya". 8 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Eylül 2015. 
  114. ^ McDowall, David. A modern History of the Kurds. London 2005, pp 439 ff
  115. ^ Uluslararası Af Örgütü 1996 Türkiye Raporu
  116. ^ ABD Dışişleri Bakanlığı Şubat 1995 Raporu
  117. ^ "Arşivlenmiş kopya". 12 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Eylül 2015. 
  118. ^ http://www.spiegel.de/international/world/shocking-images-of-dead-kurdish-fighters-turkey-accused-of-using-chemical-weapons-against-pkk-a-711536.html
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Türkiye-PKK_çatışması&oldid=24748091" sayfasından alınmıştır