Süper yanardağ
Süper yanardağlar bilinen en büyük volkanlar olup „normal“ yanardağların hilâfına magma haznesinin büyüklüğünden dolayı patlamalardan sonra bir volkan konisi yerine yerde dev boyutlarda kalderalar (göçükler) oluştururlar.
Tanımı
Süper yanardağlar, bölgelerinin altında bulunan fevkalâde büyük bir magma haznesiyle kendilerini belli ederler. Mesela Yellowstone yanardağı'nın 60 km uzunluğunda, 40 km genişliğinde ve 10 km derinliğinde magma haznesi takriben 24.000 km³ magma içerir. Kısmen erimiş durumda olan magma gazla (birkaç bin yılda) zenginleşirken bölge, magma haznesi üzerinde yükselmeye başlar. Magma, gazla zenginleşerek kritik noktaya geldiğinde birbirinden uzakta birkaç yerden üst tabaka delinir. Tipik olarak bu delinme, yükselmeden dolayı magma haznesi üzerinde halka şeklinde oluşan çatlaklardan olur. Bu şekilde sert zemin, boşalan magma haznesine gömülerek karakteristik kalderayı oluşturur. Patlamanın şiddeti volkan patlama indeksindeki değeri sekiz (VPİ-8) ve daha büyüktür. Bu esnada yüzlerce, hatta binlerce kilometreküp lav, magma haznesinden ses hızının üstünde bir hızla stratosferin 50 km yüksekliğine kadar fırlar ve 100 kilometrelik bir uzaklığa kadar yağar. Volkan tozu bütün Dünya'yı sarar.
Etkisi
Bu derece kuvvetli patlamalar bilinmeyen derecede şiddetli depremler ve volkanın durumuna göre tsunamilerle berâber görülürler. Böyle patlamaların nasıl olacağını tahmin eden modeller, bilim şu ana kadar böyle bir fenomen gözlemleyemediğinden yoktur.
Birincil tahribatın yanında bir süper yanardağı patlamasıyla küresel iklim değişikliği gelir. Volkanik kış adı da verilen bu olayla sıcaklık, bütün Dünya'da birkaç derece düşer. Canlıların büyük sayıda ölümüyle yıllarca süren bir besin sıkıntısı baş gösterir.
Kaza kurbanlarının ne kadar olacağı konusunda sadece spekülasyonlar yapılabilir. Sayıları süper yanardağın konumuna bağlıdır. 100 kilometrelik bir daire çevresi içinde kalan bölgede patlama dolayısıyla hayat tamâmen yok olur. Daha büyük uzaklıklarda da ölüm oranı yüksek olur. Volkan tozu çok ince olup küçük çatlaklardan da içeriye girer. Sıvıyla temâs etmesi durumunda betona benzer bir madde oluşturmasından dolayı canlılar, yeteri kadar hava alabilseler de ciğerlerinin çalışamaz duruma gelmesinden dolayı boğulabilirler. Nefes almayı destekleyen aygıtlar olmadan hayatta kalabilme ihtimâli küçüktür. Bitkiler bu tozla yoğun olarak kaplandıklarında bu durum fotosenteze engel olur veya imkânsız kılar ve bitkiler ölür. Yağmurla durum düzelemez, ancak kötüleşebilir.
Süper yanardağların bilinen patlamalarıyla soy tükenmesinden sorumlu oldukları sanılır. Bilinen en son süper yanardağ patlamasında insanlık, Toba felâketi teorisi'ne göre birkaç bin kişiye indirgenerek bir genetik darboğazdan geçmiştir. Bu patlama 75.000 yıl önce önce Toba yanardağında olmuş olup kalıntısı Sumatra, Endonezya'daki Toba gölü'dür.
Etkinlikler
İnsanlık için en tehlikeli süper yanardağ, herhâlde Yellowstone Millî Parkı'nda bulunan Yellowstone'dur. Bundan sonraki patlaması, jeologların görüşüne göre yakın olup jeolojik zaman aşımlarına göre yakın zamanda (birkaç bin yılda) bir patlama beklenmektedir.
Şu sıralar Dünya'da ancak birkaç süper yanardağ bilinmektedir. Yellowstone'un yanı sıra Toba gölü, Taupo gölü ve La Garita kalderası bilinenler arasındadır.
Süper ağır patlamalar, aşağıdaki yanardağlardan bilinmektedir (seçmeler). Burada patlamalar, şiddetlerine göre VPİ-8'e erişebiliyorsa süper yanardağ olarak değerlendirilir.
| Volkan | Yer | Patlama ne zaman? | Tefra (madde atımı) |
|---|---|---|---|
| VPİ 8 | |||
| La Garita kalderası | Kolorado, ABD | takr. 27 milyon yıl önce | 5.000 km³ |
| Toba gölü | Sumatra, Endonezya | takr. 75.000 yıl önce | 2.800 km³ |
| Yellowstone kalderası (Huckleberry dağ silsilesi patlaması) | Wyoming, ABD | 2,2 milyon yıl önce | 2.500 km³ |
| Vilama kalderası | Arjantin | 8,4 milyon yıl önce | 2.000 km³ |
| Taupo gölü | Kuzey Adası, Yeni Zelanda | 22.500 − 26.500 yıl önce | 1.170 km³ |
| Yellowstone kalderası (Lava çayı patlaması) | Wyoming, ABD | 640.000 yıl önce | 1.000 km³ |
| VPİ 7 | |||
| Long Valley kalderası | Kaliforniya, ABD | 760.000 yıl önce | 600 km³ |
| Valle Grande | New Mexico, ABD | 1,12 milyon yıl önce | ~ 600 km³ |
| Aso | Kyūshū, Japonya | dört büyük büyük patlama 300.000 ilâ 80.000 yıl önce önce | ~ 600 km³ |
| Laacher See | Renanya-Palatina, Almanya | 12.900 yıl önce | ~ 300 km³ |
| Yellowstone kalderası (Mesa çavlanı patlaması) | Wyoming, ABD | 1,2 milyon yıl önce | 280 km³ |
| Bruneau-Jarbidge | İdaho, ABD | 10 − 12 milyon yıl önce | > 250 km³ |
| Santorini | Kiklat adaları, Yunanistan | MÖ 1628 (Târihi tartışmalıdır) | 160 km³ |
| Tambora | Sumbawa, Endonezya | 1815 | 160 km³ |
| Kikai | Ryūkyū Adaları, Japonya | um 4300 M. Ö. | 150 km³ |
| Mazama Dağı | Oregon, ABD | um 4900 M. Ö. | 150 km³ |
| Kuril gölü | Kamçatka, Rusya | um 5700 M. Ö. | 130 km³ |
| Aira | Kyūshū, Japonya | 22.000 yıl önce | 110 km³ |
| Taupo gölü | Kuzey adası, Yeni Zelanda | 181 | 85 – 100 km³ |
| Flegreik alanlar | Campania, İtalya | 35.000 yıl önce | |
Kaynakça
- İlya N. Bindemann: Die Urgewalt der Supervulkane (Süper yanardağların karşı konulmaz kuvveti). Spektrum der Wissenschaft, S. 38-45, Auğustos 2006, ISSN 0170-2971
Filmler
- Süper yanardağ, ABD, 2005
Dış bağlantılar
- (Almanca) Supervulkan.de von Thomas Sävert 29 Ocak 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Yellowstone Süper yanardağı (Almanca, naturgewalten.de) 27 Eylül 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Long Valley (İng.)