Sözdebilim tarihi

Vikipedi, özgür ansiklopedi
05.43, 6 Şubat 2021 tarihinde InternetArchiveBot (mesaj | katkılar) tarafından oluşturulmuş 24796943 numaralı sürüm (19 kaynak kurtarıldı ve 0 kaynak ölü olarak işaretlendi.) #IABot (v2.0.8) (Evolutionoftheuniverse - 6904)
Felsefe Taşını Arayan Simyacı Joseph Wright, 1771

Sözdebilim tarihi, zaman içinde sözdebilim uygulamalarının incelenmesidir. Sözdebilim kendini bilim olarak sunan fakat bilimsel kriterlere uymayan uygulamalar kümesidir.[1][2]

Gerçek bilim ile sözdebilim arasında ayrım yapmak bazen zordur. İkisi arasındaki ayrım için genellikle filozof Karl Popper'a başvurulur. Onun yanlışlanabilirlik ölçütü sayesinde sözdebilimi bertaraf edebiliriz. Tarih için konuşmak gerekirse sözdebilimi gerçek bilimden ayırmak çok daha zor olabilir. Zira bazı bilimler sözdebilimlerden geliştirilmiştir. Bunun bir örneği bilim olan kimyanın kökeni olan, önbilim simyadır.

Sözdebilimlerdeki muazzam çeşitlilik, sözdebilim tarihini daha da karmaşık hale getiriyor. Astroloji ve akupunktur gibi bazı sözdebilimler bilim öncesi çağda ortaya çıktı. Fakat daha sonra Lisenkoizm gibi kimi sözdebilim türleri ideolojinin parçası olarak veya bir ideolojiye yönelik algılanan tehditlere yanıt olarak gelişti. Bunun güncel bir örneği, bilimsel evrim teorisine yanıt olarak geliştirilen yaratılışçılıktır.

Uygun bilimsel standartları karşılamamasına rağmen, birçok sözdebilim hayatta kalmaktadır. Bu genellikle sağlamlaşmış inançlarının çağdaş bilimle ters düştüğünü reddeden inatçı kişilerden kaynaklanmaktadır. Bilim insanlarının büyük çoğunluğu tarafından reddedilmesine rağmen popülerliğini sürdüren astrolojinin de kanıtladığı gibi, popülerlik de önemli bir etkendir.[3][4][5]

19. yüzyıl

1883'ten kalma bir frenoloji tablosu. 19. yüzyılın ilk yarısında frenoloji popüler bir çalışmaydı ve bilimsel olarak kabul ediliyordu. Yüzyılın ikinci yarısında teori büyük ölçüde terk edildi.

19. yüzyılda sözdebilim tarihindeki en dikkat çekici gelişmeler arasında Spiritüalizm (Amerika'da 1848'e kadar takipçi toplamıştır), homeopati (ilk olarak 1796'da formüle edilmiştir) ve frenoloji (1800 civarında geliştirilmiştir) bulunmaktadır. 19. yüzyılda ortaya çıkan bir başka popüler sözdebilimsel düşünceyse Mars'ta görülebilen kanallar olduğuydu. Bilimsel evrim teorisine karşı nispeten hafif bir Hristiyan köktendinci tepkisi, 20. yüzyıldaki olayların habercisi oldu.

İnsanların karakterlerini belirlemek için kafataslarının incelenmesi, başlangıçta frenolojinin bir bilim olarak kabul edildi. Psikiyatriyi ve sinirbilimle ilgili ilk çalışmaları etkiledi.[6] Bilim ilerledikçe frenoloji giderek bir sözdebilim olarak görülmeye başladı. 19. yüzyılın ortalarında, bilim topluluğu baskın bir şekilde onu terk etmişti.[7]

Yarım yüzyıl boyunca, Macar hekim Ignaz von Peczely tarafından icat edilen iridoloji [8] revaçtaydı. Hatta yaygınlığını 20. yüzyılda bir nebze sürdürdü[9].

Zodyakın astrolojik işaretleri.

Spiritüalizm bu dönemde olağanüstü bir şekilde büyüdü. Bu hareketin Amerikan versiyonu, 1848'de ölülerle iletişim kurma yeteneğini iddia etmeye başlayan Fox kardeşlere kadar takipçi topladı.[10] Bu dini hareket, ünlü sihirbaz Harry Houdini'nin ünlü medyumları ve diğer sanatçıların sahtekar olduğunu gözler önüne sermeye başladığı 1920'lere kadar popülerliğini korudu. Spiritüalizmin dini inançları bilim olarak sunulmazken dahi hareket, ektoplazma ve ruh fotoğrafçılığı gibi çok sayıda sözde bilimsel fenomeni doğurdu.

Homeopati ilkeleri ilk olarak 1796'da Alman doktor Samuel Hahnemann tarafından formüle edildi. O zamanlar, ana akım tıp ilkel bir olaydı ve hala kan alma gibi tekniklerden yararlanıyordu. Homeopatik tıp, aksine aşırı derecede seyreltilmiş maddelerden oluşuyordu. Bu da hastaların temelde su aldığı anlamına geliyordu. Geleneksel tıbbın neden olduğu hasara kıyasla bu bir gelişmeydi.[11] 1830'larda homeopatik kurumlar ve okullar ABD ve Avrupa sathına yayıldı.[12] Bu erken başarılara rağmen, homeopati eleştirilerden yoksun değildi.[13] 19. yüzyıl sonunda gözden düşmesine karşın 20. yüzyılda tekrar popülerlik kazandı.

Marsta olduğuna inanılan kanallar ilk olarak 1877'de İtalyan astronom Giovanni Schiaparelli tarafından dillendirildi. Onlara olan inanç 19. yüzyılın sonlarında zirveye ulaştı, ancak 20. yüzyılın başlarında büyük ölçüde taraftarlarını kaybetti.

Atlantis: Antediluvian Dünyası adlı kitap siyasetçi ve yazar Ignatius L. Donnelly tarafından 1882 yılında, antik Atlantis düşüncesine olan ilgiyi tazeledi. Oldukça gelişmiş bu toplumun Antik Mısır gibi medeniyetlerin yükselişinden birkaç bin yıl önce var olduğu varsayılıyordu. Platon ondan ilk olarak iki diyalogunda edebi bir araç olarak bahsedilmiştir. Mu ve Lemurya gibi kayıp kıtaların diğer hikayeleri de 19. yüzyılın sonlarında ortaya çıktı.

Hollanda'da 1881'de, tıp alanındaki sözde bilimsel eğilimlere karşı çıkmak için Vereniging tegen de Kwakzalverij (Türkçe: Şarlatanlığa karşı topluluk) kuruldu.

20. yüzyıl

20. yüzyılda sözdebilime dair en dikkate değer gelişmeler arasında yaratılışçılığın yükselişi, spiritüalizmin çöküşü ve eski astronomi teorilerinin ilk formülasyonu sayılabilir.

Refleksoloji, vücudun çeşitli yerlerini ayaklar, bazen el ve kulaklara bağlayan saptanamaz bir yaşam gücü düşüncesi, 'bölge terapisi' olarak 1913 yılında ABD'de tanıtıldı.[14][15]

Yaratılışçılık, 20. yüzyılda çeşitli diğer tarihsel gelişmelerin bir sonucu olarak ortaya çıktı. 20. yüzyılın ilk yarısında modern evrimsel sentezin Darwinizm tutulması aşmasında Amerikalı köktendinci Hristiyanlar, devlet okullarında evrim teorisinin öğretilmesine karşı çıkmaya başladılar. Bunun için çok sayıda yasa çıkardılar ve bunlardan biri bir şekilde Scopes Mahkemesi tarafından onaylandı. Yüzyılın ikinci yarısında gerçekleşen Uzay Yarışı, bilime olan ilginin yenilenmesine ve ABD'nin Sovyetler Birliği'nde geride kaldığı endişesine neden oldu. Daha katı bilim standartları benimsendi ve müfredata evrim teorisinin yeniden eklenmesine vesile oldu. Evrimi öğretmeye karşı olan yasalar artık anayasaya aykırı olarak görülüyordu çünkü kilise ve devlet ayrımını ihlal ediyorlardı. Bu hükümden kaçmaya çalışan Hristiyan köktendinciler, güya evrime seküler bir alternatif olan yaratılışçılığı ürettiler. Bu yeni sözdebilimin belki de en etkili yayını, kendilerini genç yeryüzü yaratılışçıları olarak adlandıran John C. Whitcomb ve Henry M. Morris tarafından yazılan The Genesis Flood idi.

Uzay çağının şafağı, eski astronomi teorilerinin çeşitli versiyonlarına da ilham verdi. Spesifik teoriler arasında farklılıklar olsa da, zeki dünya dışı varlıkların uzak geçmişte Dünya'yı ziyaret ettiği ve o zamanlar yaşayan insanlarla temas kurduğu düşüncesinde birleşiyorlardı. Erich von Däniken ve Zecharia Sitchin gibi popüler yazarlar 1960'larda yayına başladı. Bu türdeki en dikkate değer yayınlar arasında Tanrıların Arabaları, 1968'de ortaya çıktı.

1960'lardan 70'lere kadar Apollo projesi kapsamında Ay'a inişler, bir dizi Ay'a aslında gidilmediği iddiasına yol açtı. Bu komplo teorileri bilim camiası tarafından evrensel olarak göz ardı ediliyor. Fakat yüzyılın sonunda bir Gallup anketi, Amerikan nüfusunun yüzde 6'sının inişlerin gerçek olduğuna inanmadığını gösterdi.[16][17]

20. yüzyılın sonlarında, sözdebilimlerin büyümesine karşı koymak için birkaç önemli kuşkucu kuruluş hayata geçti. Amerika Birleşik Devletleri'nde kronolojik sırayla bunlardan en önemlileri Center for Inquiry (1991), The Skeptics Society (1992), James Randi Educational Foundation (1996) ve New England Skeptical Society (1996). Benzer hedefleri olan Şüpheci Soruşturma Komitesi 1976'da kurulmuştu. 1991 yılında Center for Inquiry kuruluşundan sonra onun bir parçası oldu. Hollanda'da Stichting Skepsis ise 1987'de kuruldu.

21'inci yüzyıl

21. yüzyılın başında, çeşitli sözdebilimsel teoriler popüler olmaya ve yenileri ortaya çıkmaya devam ediyor.

Düz Dünya, binlerce yıldır var olduğuna inanılan bir fikirdir. Ancak araştırmalar bunun, internetin bu tür fikirlerin çok daha hızlı yayılmasına izin vermeye başladığından 1990'lardan beri virüs gibi yayılan görece yeni bir fikir olduğunu gösteriyor.

Akıllı Tasarım biçimindeki yaratılışçılık başka bir sözdebilimdir. Akıllı tasarım davasında Yargıç John E. Jones III, Akıllı Tasarımın yaratılışçılıktan ayrılamayacağına ve devlet okullarında öğretilmesinin anayasanın ilk maddesini ihlal ettiğine karar verdi . Dava kamuoyunda büyük ilgi uyandırdı ve ödüllü NOVA yapımı Judgment Day: Intelligent Design on Trial (2007) dahil olmak üzere birçok belgesele konu oldu.

Aşıların otizme neden olduğu şeklindeki sözdebilimsel iddia 1990'larda ortaya çıktı. Ancak 21. yüzyılın ilk on yılında medya tarafından bir hayli yayıldı. Aşılama ile otizm arasında bir bağlantı olduğu fikrine karşı geniş bir bilimsel fikir birliğine rağmen,[18][19][20][21] tartışmaya birçok ünlü katıldı. Bunların en önemlisi, oğlu otizmi olan Jenny McCarthy'di. Şubat 2009'da, aşılar ve otizm arasında bir bağlantı olduğunu iddia eden orijinal araştırmayı yayınlayan cerrah Andrew Wakefield'ın The Sunday Times tarafından verileri düzelttiği bildirildi.[22] Genel Tıp Konseyi'nde mesleki suistimal suçlamalarını inceleyen bir duruşma Mart 2007'de başlamıştı.

Eski astronomi türündeki en dikkat çekici gelişme, 2003 yılında Erich von Däniken'in Gizem Parkı'nın açılmasıydı. Park için ilk yılı gayet iyiyi ama ziyaretçi sayısı yıllık beklenen 500.000'in çok altındaydı. Bu, 2006 yılında parkın kapanmasına yol açan mali zorluklara neden oldu.[23]

Ayrıca bakınız

Kaynakça

  1. ^ "Pseudoscientific - pretending to be scientific, falsely represented as being scientific", from the Oxford American Dictionary, published by the Oxford English Dictionary
  2. ^ "The Skeptic's Dictionary entry on 'Pseudoscience'". 1 Şubat 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ekim 2020. 
  3. ^ "The Religious and Other Beliefs of Americans 2003". 11 Ocak 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ocak 2007. 
  4. ^ "Science and Technology: Public Attitudes and Understanding". National Science Foundation. 18 Ağustos 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ocak 2007. 
  5. ^ Astrology: Fraud or Superstition? by Chaz Bufe "Astrology Fraud or Superstition". See Sharp Press. 14 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ekim 2020. 
  6. ^ Simpson, D. (2005) Phrenology and the neurosciences: contributions of F. J. Gall and J. G. Spurzheim ANZ Journal of Surgery. Oxford. Vol.75.6; p.475
  7. ^ "Phrenology: An Overview, by dr. John van Wyhe". 28 Mart 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ekim 2020. 
  8. ^ "The Skeptic's Dictionary entry on 'Iridology'". 30 Eylül 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ekim 2020. 
  9. ^ Iridology Is Nonsense 6 Nisan 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., by Stephen Barrett, M.D.
  10. ^ "The Skeptic's Dictionary entry on 'Spiritualism'". 29 Eylül 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ekim 2020. 
  11. ^ Ernst E, Kaptchuk TJ (1996). "Homeopathy revisited". Arch. Intern. Med. 156 (19): 2162-4. doi:10.1001/archinte.156.19.2162. PMID 8885813. 
  12. ^ "Homeopathy Timeline". The Faces of Homoeopathy. Whole Health Now. 2006. 15 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Temmuz 2007. 
  13. ^ Example of a contemporary criticism of homeopathy:Homeopathy, allopathy and young physic. Londra. 1846. 
  14. ^ Reflexology: A Close Look 18 Ağustos 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., by Stephen Barrett, M.D.
  15. ^ "The Skeptic's Dictionary entry on 'Reflexology'". 30 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ekim 2020. 
  16. ^ "Did Men Really Land on the Moon?". Gallup.com. 9 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Kasım 2008. 
  17. ^ "Landing a Man on the Moon: The Public's View". Gallup.com. 30 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Kasım 2008. 
  18. ^ "EMEA Public Statement on Thiomersal in Vaccines for Human Use" (PDF). 24 Mart 2004. 10 Haziran 2007 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Temmuz 2007. 
  19. ^ National Advisory Committee on Immunization (2007). "Thimerosal: updated statement. An Advisory Committee Statement". Can Commun Dis Rep. 33 (ACS-6): 1-13. PMID 17663033. 8 Aralık 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ekim 2020. 
  20. ^ "AMA Welcomes New IOM Report Rejecting Link Between Vaccines and Autism". 18 Mayıs 2004. 6 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Temmuz 2007. 
  21. ^ "What Parents Should Know About Thimerosal". 18 Mayıs 2004. 8 Temmuz 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Temmuz 2007. 
  22. ^ Deer (8 Şubat 2009). "MMR doctor Andrew Wakefield fixed data on autism". Londra: The Sunday Times. 25 Mayıs 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Şubat 2009. 
  23. ^ Closure of Mystery Park in Interlaken is no mystery 12 Aralık 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. by swissinfo.ch
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Sözdebilim_tarihi&oldid=24796943" sayfasından alınmıştır