Lazca
| Lazca | |
|---|---|
| ლაზური ნენა | |
| Telaffuz | Lazuri |
| Bölge | Kafkasya |
| Etnisite | Lazlar |
| Konuşan sayısı | 33.000[1]-300.000
150,000[2][3][4] (2007) |
| Dil ailesi | |
| Diyalektler | Pazar-Ardeşen
Fındıklı-Arhavi
Hopa-Borçka
|
| Yazı sistemi | Laz alfabesi, Gürcü alfabesi |
| Dil kodları | |
| ISO 639-3 | lzz |
 Lazcanın Güney Kafkas dilleri arasında gösterimi. | |
Lazca (Lazca: Lazuri nena[5] / ლაზური ნენა), Türkiye'nin Doğu Karadeniz kıyı şeridinde Rize ilinin Pazar ilçesinde bulunan Melyat Deresi'nden itibaren ve Gürcistan'ın Türkiye ile paylaştığı Sarp köyüne[6] kadar yaşayan Laz halkı tarafından konuşulan ve eski Kolhis dilinin devamı olduğu sanılan, Zanik bir Güney Kafkas dilidir.[7]
Coğrafi dağılım
Laz halkının yerli olarak yaşadığı Ardeşen, Pazar,[8] Fındıklı, Arhavi, Hopa, Kemalpaşa, Borçka ve İkizdere (birkaç köy) ilçelerinin yanı sıra 93 Harbi ertesinde göç edilen Marmara bölgesinde Akçakoca,[9] Bursa, Düzce, Gemlik, Gölcük, Hendek, İzmit, Karamürsel, Maşukiye, Samsun, Sapanca, Yalova kentlerine bağlı bazı köylerde de konuşulmaktadır.
Bunun yanı sıra Gürcistan'ın Batum kentinin beş köyünde ve şehir merkezinde, Osmanlı ve Sovyetler Birliği'nin sürgün politikaları neticesinde Lazların sürgüne gittiği; Kazakistan ve Kırgızistan gibi ülkelerde kalan ve aslını korumayı başarabilen Lazlar tarafından konuşulduğu tahmin edilmektedir.[kaynak belirtilmeli] Maddi sebepler sonucu göç edilen Almanya, Hollanda, Fransa, Avusturya, İsviçre, İsveç gibi Avrupa ülkelerinde yaşayan Lazlarca da konuşulmaktadır.
Sınıflandırma
Lazca; Güney Kafkas dilleri ailesinden olup Gürcüce, Megrelce ve Svanca ile birlikte gruplanır. Bazı dilbilimciler, birbirine çok yakın olan Megrelce ve Lazcayı, Zan dili ya da Kolhis ya da Zan dili olarak tanımlamaktadırlar. Bu iki dili konuşan insanlar arasında karşılıklı anlaşma mümkündür.
Tüm Kafkas dilleri gibi Lazca bol miktarda ünsüz sese (İngilizce: consonant) sahip olup diğer Güney Kafkas dillerinde bulunmayan /f/, /y/ ve /h/ gibi ünsüzleri ve Hopa ve Borçka (Çxala) lehçesinde kullanılan küçükdilsil ünsüz /q/ sesini de barındırdığından ait olduğu dil ailesinin ünsüz sayısı bakımından en zengin dilidir. Lazca, özellikle büyük kentlere göçen genç nüfusun hızlı asimilasyonu sonucu yok olmak üzeredir.
Tarihçe
20. yüzyıla kadar Lazlar ve Megreller bağlı bulundukları ülkeler doğrultusunda Arap, Gürcü ve Kiril alfabelerini kullanılmışlardır. Lazların MÖ 6.-7. yüzyıllar ve sonrasında Helen kolonizasyonu ile başlayan Laz-Yunan ticari ve kültürel ilişki döneminde tapınaklarına Yunan harfleriyle yazılar yazdıklarını biliyoruz. Hatta Lazların Kudüs'te kendilerine ait bir kiliselerinin olduğunu, Lazca yazılmış İncillerinin bulunduğunu da biliyoruz. Yunan kaynaklarına göre Kolhis'de, bugünkü Poti çevresinde Kolhis Akademisi bulunmakta idi. Kolhis Akademisi'nde felsefe ile retorik dersleri veriliyordu ve kolonicilerin çocukları olan Yunan öğrenciler de burada eğitim görüyordu. Akademide muhtemelen Antik Kolh dili ve Grekçe eğitim verilmekte idi.
17. yüzyıl Türk gezgini Evliya Çelebi'nin yazdığı "Seyahat Defteri"nde geçen Lazca metinler, Lazcaya ilişkin bilinen en eski yazılı kayıtlardır.[10] Latin harfleriyle yazılmış bilinen en eski Lazca kayıt, İspanyol filolog Lorenzo Hervás'ın 1787'de yazdığı Kelime Bilgisi, Çok Dillilik ve 150'den fazla dile giriş (1787) kitabında geçmektedir.[11][12] Kitapta Lazca sözlük listesi ve dilbilgisi notları yer almaktadır. Hervás, Lazca ile ilgili bilgileri Polonyalı bir Prens vasıtasıyla İstanbul'da yaşayan İtalyan şarkiyatçı E. Toderini'den toplamıştır. Hervás, Lazcanın Ardeşen-Pazar diyalekti ve Arhavi-Fındıklı diyalekti olmak üzere iki diyalektini tespit etmiştir. Hervás, Lazca üzerine yazdığı bölümü "Lezgi Dili" olarak adlandırdığı için bu çalışmanın varlığı 2011 yılına kadar Lazca üzerine çalışan akademisyenlerce bilinmiyordu.[13] 19. yüzyılda Rosen, Klaproth, Bopp ve Erckert gibi dilbilimciler de Lazca üzerine çalışmalar yapmıştır.[14] Alman etnolog Adolf Dirr'in Kafkas halk şarkılarını kaydettiği ses kayıtlarında en eski Lazca ses kaydı yer almaktadır. 38 halk şarkısından oluşan kayıtlar 1909-1913 yılları arasına tarihlenmektedir.[15]
Yakın tarihte ilk Lazca çalışmalarını, ilk Lazca grameri yazan Rus filolog Niko Marr'a göre Hopalı Faik Efendi başlatmıştır. 1920'lerde İskender Chitaşi, Sohum'da direktörlüğünü yaptığı Laz okullarında kendi geliştirdiği Laz alfabesini kullanıp yazdığı Oxesapuşi Supara adlı ders kitabıyla Lazca eğitim verdi. Sonra yine Abhazya'da Mçita Muruʒxi gazetesi yayımlanıp Lazca tiyatro eserleri sergilendi, Lazca broşürler basıldı. 1930'larda Atatürk'ün aracılığı ile Türkiye'ye getirilen Fransız dil bilimci Georges Dumézil de[16] Arhavili Lazlar arasından derlediği masalları “Contes Lazes” ismini verdiği kitapta Paris'te yayımladı.
Laz alfabesi Latin kökenliydi. Mevcut Türk alfabesine Lazca sesler eklenerek yeni alfabe oluşturuldu. 1991'te Osman Tamtruli'ye ait Nana Nena isimli Lazca ders kitabı Almanya'da yayımlandı. 1992'te Lazuri Ambarepe (Lazca Haberler) isimli bir dergi yine Almanya'da yayına başladı. Ardından Parpali dergisi geldi. Ardından alfabe Türkiye Lazlarının çıkardığı Lazca dergi Ogni ile Türkiye'de ilk kez kullanıldı. Ayrıca, Mjora ve Sima gibi Lazca dergiler bu alfabe ile birkaç sayı çıkardılar.
Alfabe
Günümüzde kullanılan Laz alfabesi, 1920-30'lu yıllarda Abhazya SSC'de kullanılan Laz alfabesinin 1984'te Wolfgang Feurstein ve Fahri Kahraman tarafından geliştirilmesiyle ortaya çıkmıştır.[17][18] 35 harften oluşan alfabe, günümüzde Laz dilinin yazımı için kullanılmaktadır.
| A | B | C | Ç | Ç̌ | D | E | F | G | Ğ | H | X | I | J | K | Ǩ | Q | L | M | N | O | P | P̌ | R | S | Ş | T | Ť | U | V | Y | Z | Ž | Ʒ | Ǯ |
| a | b | c | ç | ç̌ | d | e | f | g | ğ | h | x | i | j | k | ǩ | q | l | m | n | o | p | p̌ | r | s | ş | t | t̆ | u | v | y | z | ž | ʒ | ǯ |
Lazcada "Q" ünsüzü sadece Hopa, Batum ve Borçka'da kullanılır.
Okunuş Kuralları
Laz alfabesinde yer alan bazı harfler (a, b, d, e, f, h, j, k, l, m, n, o, p, r, s, t, u, v) telâffuz edilirken Türkçe karşılıklar bulunabilir. Yalnız diğer seslerin Türk alfabesinde karşılıkları yoktur. Harflerin telâffuzları şu şekildedir:
- İstisnalar:
- Lazcada -â, -ö ve -ü sesleri aslında vardır. Ancak bunlar Türkçedeki gibi belirgin değildir. Bu yüzden bunların Laz alfabesine alınmasına gereksinim duyulmamıştır. Bu seslilerin olduğu kelimeleri yazmak için başlarına -y sessizi koyulup yazılır. Örneğin: gölapi (batır) kelimesi gyolapi şeklinde; gâri (ekmek) kelimesi de gyari biçiminde yazılır.
- R r sessizi Hopa ve Arhavi lehçelerinde kaybolmuşçasına okunur. Bazen y sesine dönüşür, bazen de tamamen kaybolur. Bu yönüyle de Çekçe'deki Ř - ř sessizlerine benzer.
- Laz alfabesinde ikişer harf ile yazılan /ky/, /üy/ ve /gy/ sesbirimlerinin boğumlanma bölgeleri, ortadamak artdamak sınırı ile dil sırtının orta kısmı arasıdır.
- ç̌ sesi Türkçede yoktur. Arka-öndamaksıl kapantılı fırlatmalı konson fonemini gösterir. Uluslararası Fonetik Alfabesi'nde /t͡ʃʼ/ şeklinde yazılır.
- ğ sesi Türkçeden farklıdır. Lazcada daha sert olup gırtlağın art damağa yakın bir yerde oluşur, hırıltısızdır.
- x sesi Zazaca, Azerice ve Kürtçe'deki gibi boğazdan çıkan bir h sesini verir.
- ǩ Fırlatmalı kalın bir k sesidir. Uluslararası Fonetik Alfabesi'nde /kʼ/ olarak ifade edilir.
- q fırlatmalı bir sestir, Gürcüce'deki ყ sesiyle benzerdir. Uluslararası Fonetik Alfabesi'nde /qʼ/ olarak ifade edilir.
- p̌ dudaksıl kapantılı fırlatmalı bir konson fonemidir. Uluslararası Fonetik Alfabesi'nde /pʼ/ olarak ifade edilir.
- Ť Fırlatmalı ünsüzlerden biridir. Türkçedeki t sesinden daha sert söylenir. Uluslararası Fonetik Alfabesi'nde /tʼ/ olarak ifade edilir.
- ž, dz seslerinin birleşiminden oluşur.Uluslararası Fonetik Alfabesi'nde de /d͡z/ olarak ifade edilir.
- ʒ, ts seslerinin birleşiminden oluşur. Uluslararası Fonetik Alfabesi'nde de /t͡s/ olarak ifade edilir.
- ǯ, ts sesinin fırlatmalı harfidir. Daha sert okunur. Uluslararası Fonetik Alfabesi'nde /t͡sʼ/ olarak ifade edilir.
Lehçeler
Niko Marr (1910) ve Çikobava (1936), Bucaklişi (2000, Mjora I 48), Lazcanın, Hopa, Arhavi-Fındıklı ve Ardeşen-Pazar'da konuşulan üç lehçeden oluştuğunu ileri sürmüşlerse de Goichi Kojima ile Bucaklişi'nin Lazca Gramer adlı çalışmasında lehçe sayısı beşe çıkarılmıştır. Bununla beraber Lazca Doğu (Hopa, Arhavi) ve Batı (Pazar, Ardeşen) şeklinde iki ana grupta da incelenmektedir.[19] Lazcanın lehçeleri şunlardır:
- Arkabuli, (Arkabi-არქაბი ; Viǯe-ვიწე) Arhavi ve Fındıklı'da konuşulur.
- Atinuri, (Atina-ათინა) Pazar'da konuşulur.
- Artaşenuri, (Art̆aşeni-არტაშენი) Ardeşen ve Çamlıhemşin'de konuşulur.
- Çxaluri, Borçka ilçesi Çxala-ჩხალა (Düzköy) köyünde konuşulur.
- Xopuri, (Xopa-ხოფა); Hopa ve Batum'da konuşulur.
Lazcanın Pazar lehçesi, bölgede yapılan ticaretin etkisiyle Türkçe ve Pontus Rumcası'ndan fazlaca etkilenmiştir.[20] Ardeşen ve Çamlıhemşin lehçesi; Pazar lehçesine paralellik gösterir. Fındıklı ve Arhavi lehçesi ise Pazar'a nazaran Türkçeden daha az etkilenmiştir. Hopa lehçesi ise gerek diğer kardeş dil Gürcüce, gerekse Megrelceye en fazla benzeyen lehçedir.[21] Borçka'nın Düzköy köyünde konuşulan Lazca ise hiçbir lehçeye benzemeyecek kadar farklıdır.
Örneklerle Lazcayı lehçeleriyle karşılaştırmak gerekirse:
| Türkçe | Pazar | Ardeşen | Arhavi | Hopa |
|---|---|---|---|---|
| seviyorum | malimben | maoropen | p̌orom | p̌qorop |
| seviyorsun | galimben | gaoropen | orom | qorop |
| seviyor | alimben | aropen | oroms | qorops |
| seviyoruz | malimberan | maoropenan | p̌oromt | p̌qorot |
| seviyorsunuz | galimberan | gaoropenan | oromt | qoropt |
| seviyorlar | alimberan | aoropenan | oroman | qoropa |
| Türkçe | Ardeşen | Arhavi |
|---|---|---|
| biliyorum | komişgun | komiçgin |
| biliyorsun | kogişgun | kogiçgin |
| biliyor | kuşgun | giçkin |
| biliyoruz | komişgunan | komiçginan |
| biliyorsunuz | kogişgunan | kogiçginan |
| biliyorlar | kuşgunan | giçkinan |
| Türkçe | Lazca | İngilizce | Gürcüce | Sırpça | Yunanca | Baskça |
|---|---|---|---|---|---|---|
| ben | ma (მა) |
I | me (მე) |
ja (Ја) |
ego (Εγώ) |
i |
| sen | si (სი) |
you | şen (შენ) |
vi (Ви) |
eseis (Εσεις) |
zuk |
| o | him (ჰიმ) |
he\she\it | man (მან) |
on (Он) |
aftos (Αυτος) |
he |
| biz | şku (შქუ) |
we | çven vart (ჩვენ ვართ) |
mi smo (Ми смо) |
eimaste (Ειμάστε) |
garen |
| siz | tkva (თქვა) |
you | tkven (თქვენ) |
vi (Ви) |
eseis (Εσεις) |
zuk |
| onlar | hini (ჰინი) |
they | isini (ისინი) |
su (Су) |
itan (Ητάν) |
ziren |
| anne | nana (ნანა) |
mother | deda (დედა) |
majko (Мајко) |
mitera (Μητέρα) |
amak |
| baba | baba (ბაბა) |
father | mama (მამა) |
otac (Отаћ) |
pateras (Πατέρας) |
aita |
| kız kardeş | daşgimi (დაშგიმი) |
sister | debi (დები) |
sestre (Сестре) |
adelfi (Αδελφή) |
arrebak |
| erkek kardeş | cuma (ჯუმა) |
brother | dzma (ძმა) |
brat (Брат) |
adelfos (Αδελφός) |
anaia |
| büyük anne | didi nana (დიდი ნანა) |
grandmom | bebia (ბებია) |
baka (Бака) |
giagia (Γιαγιά) |
amona |
| dede | babbu (ბაბბუ) |
granddad | babua (ბაბუა) |
deda (Деда) |
pappous (Παππούς) |
aitona |
| Türkçe | Lazca | Gürcüce | İngilizce |
|---|---|---|---|
| gel | moxti (მოხთი) |
modi (მოდი) |
come |
| git | igzali (იგლაზი) |
tzadi (წადი) |
go |
| saç | toma (თომა) |
tma (თმა) |
hair |
| sus | dostivi (დოსთივი) |
mokete (მოკეტე) |
shut up |
| burun | çkindi (ჩკინდი) |
tsxviri (ცხვირი) |
nose |
| nerede | so (სო) |
sad (სად) |
where |
| neden | muşeni (მუშენი) |
radze (რაძე) |
why |
| kim | mi (მი) |
vin (ვინ) |
who |
| ne | mu (მუ) |
ra (რა) |
what |
| nasıl | muçço (მუჭო) |
rogor (როგორ) |
how |
| oturuyorum | kopxer (ქოფხერ) |
meyda (მეიდა) |
I am sitting |
| iyi | gyari (გჲარი) |
kargi (კარგი) |
good |
| Lazca | Lazuri nena (ლაზური ნენა) |
Lazuri ena (ლაზური ენა) |
Laz language |
Dil bilgisi
Lazca fiillerin ağırlıkta olduğu dilidir. Fiillerin başına konan 50`ye yakın fiil önek/öntakısı vardır. Bazı fiil örnekleri çok işlevli olmakla beraber bazılarının kullanım alanları oldukça azdır. Lazcada; eylemin kendisi, eylemi yapan kişi eylemin kim ya da kimler için yapıldığı, eylemin zamanı, başladığı yer (sağ, sol, üst, alt vs.) ve eylemin yönü tek bir fiil yapısı içinde ifade edilir. Fiil kökü hiçbir şekilde değişmez. Eylem, üstünde cereyan ettiği yerin şekline göre biçim almakta ve buna göre şekillenmektedir.
Lazca isimler, durum ve sayıya göre ayrı biçim almaktadır. Lazca fiiller, kip, aspekt, zaman, şahıs ve sayıya göre ayrı biçimler göstermektedir. Bunlar fiilin çeşidine (Hareket fiili, Hal değişme fiili, Hal fiili, Başkalaşma fiili vs.) göre sınıflandırılmıştır. Ayrıca, çok sayıda dilde bulunan Bildirme kipi, emir kipi ve istek kipi gibi kipler dışında Lazcada tecrübe kipi, yeterlik kipi vs. bulunmaktadır.[22]
Lazca, tüm diğer Kafkas dilleri ve İrani Dillerde görüldüğü gibi özegeçişlilik durum dizgesine sahiptir. Anlam olarak; "kimin tarafından = mik" ve "neyin tarafından = muk" şeklinde algılandığı gibi, bu sorulara cevap teşkil ederler. İsmin bu hâli lehçesel farklılıklar dolayı Ardeşen, Pazar ve Çamlıhemşin yörelerinde kullanılmamaktadır. Lazcada ergatifliği '-ǩ sesi yapar. Örneklersek
Selma'ǩ bere dobaxu (Selma çocuğu dövdü.)
Bu cümledeki "bere" yani çocuk kelimesi yalın hâldeymiş gibi görünmesine rağmen, aslında ismin “İ” hâlindedir yani yükleme eki görevindedir ve cümlede tümleç görevi görmektedir. ”Kim “ sorusunun cevabı ise, ”ismin “K” hâlindeki “Selma'ǩ” kelimesidir. Bu cümlenin diğer bir karşılığı ise; "Çocuk, Selma tarafından dövüldü" şeklindedir.
Kelime hazinesi
Lazcanın Antik Kolhis dilinden türediği sanılmaktadır.[23] Sovyet dilbilimciler başta olmak üzere Lazca ve Megrelcenin bu dilin günümüzdeki iki lehçesi olduğunu iddia eden görüşler de vardır.[24] 6. yüzyıldan itibaren Lazların Ortodoks Hristiyanlaşmalarıyla birlikte dile ilk defa yabancı kelimelerin girdiği düşünülmektedir. Bu kelimelerden biri de Yunancada "kilise" anlamına gelen ve Lazcaya eǩlesia olarak geçen Εκκλησία kelimesidir. Yunancada tarla anlamına gelen λιβάδι kelimesi ise Lazcaya livadi olarak geçmiştir.
Daha sonraki yıllarda Osmanlı Devleti'nin hakimiyetine giren Lazların İslamiyet'i kabul etmeleriyle beraber Osmanlı Türkçesinde (Türkçe, Arapça ve Farsça) kullanılan birçok kelime Lazcada kullanılmaya başlanmıştır. Boy anlamına gelen boyi, kalem anlamına gelen ǩalemi ve çuval anlamına gelen ç̌uvali bu kelimelere örnektir.
| Türkçe | Lazca |
|---|---|
| Selam, merhaba | Xelaǩaoba |
| İyi günler | Ǩai ndğalepe, Vrosi ndğalepe |
| İyi akşamlar | Ǩai serepe |
| Hoş geldiniz | Ǩai moxtit |
| Adın nedir ? | Mu gcoxons? / Skani coxo muren? Mu cogozun? |
| Benim adım …dır | Çkimi coxo …ren, Yoxo mu ... |
| Tanıştığımıza memnun oldum | Skani oçinu dido ǩai maǯonu |
| Ne iş yapıyorsun? | Mu dulya ikip? (Hopa ağzı) / Mu dulya ikom |
| Ben avukatım | Ma advoǩati vore |
| Nerelisin ? | Sonuri re? |
| Trabzon | Ťrap̌uzani / Ťamt̆ra |
| Kaç yaşındasın? | Muǩo ǯaneri re? |
| Yirmi yaşımdayım | Ma eçi ǯaneri vore |
| Evet | Ho |
| Hayır | Va, Var |
| Ben | Ma |
| Sen | Si |
| Teşekkürler | Ena mamuri iyare/pirito iya |
| Seni seviyorum | Ma si maoropen / Ma si p̌orom / Ma si p̌qorop, masi malimben |
Lazca bir metin örneği
Artvin'in Hopa, Borçka ve Acara Özerk Cumhuriyeti'nin başkenti Batum'da konuşulan lehçesi ile örnek bir Lazca metin:
| “ | Kianaşi didi zoğapeşa gonǯǩimeri irişen didi doloxeni zoğa na ren Uçazoğaşi yulvaşǩele na golažin Lazona, ist̆oriaş morgvalis zoğaluri ticaret̆i dido na ixvenet̆u limanepe muşiten işinu. Uçazoğaşi xalǩepeş oşkendas na iǯopxinu megabroba, ǩult̆ura do ticaret̆işi xinciş ar ǩuçxe na rt̆es Lazonaşi limanepe, ist̆oriuli Met̆aksişgzaşi Evrop̌aşa gonǯǩimeri neǩna rt̆u. Dido skele na uğun Lazonaşi didi limanepe ren, Ťamt̆ra, Rizini do Xopa.[25] | „ |
Dünya'nın büyük denizlerle bağlantısı bulunan en büyük iç denizi Karadeniz'in doğu kıyılarında yer alan Lazistan, tarih boyunca yoğun deniz ticaretinin yaşandığı limanları ile anılmıştır. Karadeniz halkları arasında kurulan dostluk, kültür ve ticaret köprüsünün bir ayağını oluşturan Lazistan limanları, tarihi İpek Yolunun Avrupa'ya açılan kapısı olmuşlardır. Birçok iskeleye sahip Lazistan'nın başlıca limanları Trabzon, Rize ve Hopa limanlarıdır.
Notlar
- ^ "Laz (ლაზური ნენა / Lazuri nena)". omniglot.com. 19 Mart 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Temmuz 2020.
- ^ Yüksel, 2011: 108
- ^ UNESCO Atlas of the World's Languages in Danger according to Klimov (2001)
- ^ Richard Brooks (26 Mayıs 2010). "Laz Language on Decline in Turkey". k-international.com. 27 Ocak 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Temmuz 2020.
- ^ Öztürk, Özhan (2005). Karadeniz: ansiklopedik sözlük. Heyamola Yayınları. s. 768. ISBN 9756121009. Erişim tarihi: 13 Temmuz 2020.
- ^ Wilson, Donnan, Thomas M., Hastings (2012). A Companion to Border Studies. John Wiley & Sons. s. 276. ISBN 1118255259. Erişim tarihi: 13 Temmuz 2020.
- ^ Gündüz, Ali (2002). Hemşinliler: dil, tarih, kültür. Ardanuç Kültür Yardımlaşma Derneği. s. 14. ISBN 9759346613. Erişim tarihi: 13 Temmuz 2020.
- ^ Öktem, Serdar (2000). 3 Hürel--: bir efsanenin öyküsu. Ada Müzik. s. 17. ISBN 9756832045. Erişim tarihi: 13 Temmuz 2020.
- ^ Bolu il yıllığı. Bolu: Millî Eğitim Basımevi. 1968. s. 154. Erişim tarihi: 13 Temmuz 2020.
- ^ Sarı, İbrahim (2017). Dil Tarih ve Gelenekleriyle Lazlar. noktaekitap. Erişim tarihi: 12 Ocak 2021.
- ^ Şendeniz, Özlem. “Kimdir Bu Lazlar?”: Laz Kimliği ve Sanal Mekânda Lazca. İletişim Yayınları. ISBN 9750528824. Erişim tarihi: 15 Aralık 2020.
- ^ Ali İhsan Aksamaz. "Dünden Bugüne Lazca Gramer ve Sözlük Çalışmaları". circassiancenter.com. 5 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Aralık 2020.
- ^ İrfan Çağatay Aleksiva. "Lorenzo Hervás'ın 1787 Tarihli Çokdilli Sözlüğündeki Lazca Malzemeler (İnceleme - Sözlükçe - Tercüme)". academia.edu. Erişim tarihi: 15 Aralık 2020.
- ^ Tarih ve toplum: aylık ansiklopedik dergi, Issue 32. İletişim Yayınları. 1999. s. 49. Erişim tarihi: 13 Temmuz 2020.
- ^ Nurlybayeva, Fatima. "Memory Of The Turkic World: A Review Of Historical Recordings Of The Turkic-speaking Peoples Of The Vienna Phonogrammarchive" (PDF). konservatoriya.az. 13 Ocak 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ocak 2021.
- ^ Özgün, M. Recai (1996). Lazlar. Çiviyazıları. s. 202. ISBN 9758086065. Erişim tarihi: 13 Temmuz 2020.
- ^ Arion. Trustees of Boston University. 1998. Erişim tarihi: 30 Haziran 2020.
- ^ Kalogeras, Arapoglou, Manney, Yiorgos, Eleftheria, Linda Joyce (2006). Transcultural Localisms: Responding to Ethnicity in a Globalized World. Winter. s. 273. ISBN 3825352269. Erişim tarihi: 30 Haziran 2020.
- ^ Nişanyan, Nişanyan, Sevan, Müjde (2000). Black Sea. Boyut Yayın Grubu. s. 132. ISBN 9755213783. Erişim tarihi: 14 Temmuz 2020.
- ^ Önder, Ali Tayyar (2008). Türkiye'nin etnik yapısı: halkımızın kökenleri ve gerçekler. Kripto Kitaplar. s. 274. ISBN 6054125036. Erişim tarihi: 13 Temmuz 2020.
- ^ A.H. Keane, Elisee (2007). The Earth And Its Inhabitants. Concept Publishing Company. s. 95. ISBN 8172681259. Erişim tarihi: 13 Temmuz 2020.
- ^ Gôichi Kojima, İsmail Avcı Bucaklişi. "Lazca gramer / Lazuri grameri / Laz Grammar". lazuri.com. 1 Eylül 2003 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Temmuz 2020.
- ^ Aksamaz, Ali İhsan (2000). Dil, tarih, kültür, gelenekleriyle Lazlar. Sorun Yayınları. s. 109. ISBN 9789754310986. Erişim tarihi: 13 Temmuz 2020.
- ^ Hewitt, Brian G. (2012). The Typology of Subordination in Georgian and Abkhaz. Walter de Gruyter. s. 1. ISBN 3110846764. Erişim tarihi: 13 Temmuz 2020.
- ^ "Lazistanişi Limanepe". kolkhoba.org. 1 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Temmuz 2020.
İlgili yayınlar
- İsmail Avcı Bucaklişi/ Hasan Uzunhasanoğlu. Lazuri Nenapuna/ Lazca Sözlük. Akyüz Yayıncılık. İstanbul. 1999.
- Metin Erten. Lazca-Türkçe Türkçe Lazca sözlük. Anahtar Kitaplar Yayınları. İstanbul. 2000 ISBN 975-7787-89-2
- İsmail Avcı Bucaklişi/ Hasan Uzunhasanoğlu/ İrfan Aleksiva. Büyük Lazca Sözlük/ Didi Lazuri Nenapuna. Chiviyazıları Yayınları. İstanbul. 2007.
- M. Recai Özgün. Lazlar. Çiviyazıları Yayınları. İstanbul. 1996. ISBN 975-8086-06-5.
- Goichi Kojima/İsmail Avcı Bucaklişi. Lazuri Grameri. Chiviyazıları Yayınları. İstanbul. 2003. ISBN 975-8663-55-0
- Lazuri Nena - The Language of the Laz4 Ağustos 2004 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Silvia Kutscher'in İngilizce makalesi
- Nurdoğan Abaşişi. Lazuri Paramitepe/ Laz Halk Masalları. Akyüz Yayınları. İstanbul. 2005.
- Kâmil Aksoylu. Laz Kültürü / Tarih, Dil, Gelenek ve Toplumsal Yapı. ISBN 978-605-5738-16-7. Phoenix Yayınevi. Ankara. 2. baskı 2010. 486 sayfa
- (Münir) Yılmaz Avcı. Lazca dilbilgisi / Lazuri nenaçkina. ISBN 975-8730-01-0. Etno - Kültür Kitapları. İstanbul. 181 sayfa
- İsmail Avcı Bucaklişi/ İrfan Aleksiva. Svacoxo - Laz Yer Adları Sözlüğü. Kolkhis Yayınları. İstanbul. 2009.
- İsmail Avcı (Bucaklişi), "Lazca Dil Kartları", Delta Kitap, Ankara 2010
Dış bağlantılar
