Kip
| Örnekler |
|---|
|
Kip, dilbilgisinde bir fiilin kök veya gövdesinin zaman, yargı veya niyete göre girdiği geçici kalıp. Kip, bir fiilin haber veya dilek kipi eklerinden birini almış hâlidir.
Kip halindeki bir fiilde şahıs eki olmak zorunda değildir. Şahıs eki almamış kipler genellikle ilgili fiilin 3. tekil şahıs çekimi ile aynıdır:
- geldi, gitmiş, çalışır, duyacak, koş, yapmalı, alışsa vs.
Fiil çekiminde kipe şahıs ekleri de eklenir:
- geldim, geldin, geldi, geldik, geldiniz, geldiler
Haber kipleri
Haber kipleri bir fiilin (eylemin) hangi zaman aralığında (geçmişte, şu anda, gelecekte veya geniş zamanda) gerçekleştiğini bildirir. Haber kiplerinin ekleri fiil köklerine zaman kavramı kazandırır. Bu nedenle haber kiplerine zaman kipleri de denir. Ekleri: -ecek, -r, -di, -miş, -yor olan zaman kipleri beşe ayrılır:
Geniş zaman
-ir ve -er ekleriyle oluşturulur:
- bakarsın, öderler, sever, geliriz, okurum
Gelecek zaman
-ecek ve -acak eki ile oluşturulur:
- Yazacak
Şimdiki zaman
i-yor ve -mekte ekleri ile oluşturulur:
- geliyor, yüzmekte
Görülen (bilinen) geçmiş zaman
-dı-di-du-dü-tı-ti-tu-tü ekleri ile oluşturulur:
- baktı, doydum
Duyulan (öğrenilen) geçmiş zaman
-miş-mış-muş-müş ekleri ile oluşturulur
- Öğrenmişler
Dilek kipleri
İstenilen veya tasarlanan bir hareketi anlatan kiplerdir. Bu kiplerde açıkça bir zaman ifadesi bulunmaz. Dilek kipleri dörde ayrılır:
Emir kipi
Emir kipinin eki yoktur ancak şahıs eki alabilir. Emir kipinde çekilen bir fiilde yalnızca fiil kökü ve şahıs eki bulunur. Bütün dillerde bu kip, âcil durumlarda da kullanıldığından fiilin en kısa şeklidir. 1. tekil (ben) ve çoğul (biz) için çekimi yoktur:
- gel, gel-sin, gel-in(iz), gel-sinler
- git, git-sin, gid-in(iz), git-sinler
- yap, yap-sın ,yap-ın(ız),yap-sınlar
Gereklilik kipi
Türkçede -malı -meli ekleriyle oluşturulur.
- düş-meli, git-meli, al-malı,yap-malı
İstek kipi
Türkçede -a, -e ekleriyle oluşturulur.
- gel-e-y-im, gel-e-sin, gel-e (3. tekil), gel-e-l-im, gel-e-siniz, gel-e (3. çoğul)
Dilek-şart (koşul) kipi
Türkçede -se,-sa ekiyle oluşturulur.
- O gelirse ben de gelirim.
Çekimli fiiller
Çekimli fiil, kip halindeki bir fiilin herhangi bir şahıs ekiyle ifade edilmiş halidir:
- Gör+dü+m (bilinen geçmiş zaman, 1. tekil şahıs)
Çekimli bir fiilde sırayla şu üç bölüm bulunur:
- Fiil kök veya gövdesi
- Kip eki
- Şahıs eki
Kip ekleri, fiil kökünden sonra gelerek ona zaman mânâsı veya tasarlanan, istenen bir hareketle ilgili mânâ kazandırır. Sadece kip eki almış olan bir fiil, o fiilin üçüncü tekil şahıs için çekilmiş haliyle aynıdır:
- Gitti (gitmek fiilinin bilinen geçmiş zaman kipi)
- Gitti (gitmek fiilinin bilinen geçmiş zamanda 3. tekil şahıs çekimi
Bu kuralın bir tek istisnası vardır. Emir kipinin kip eki olmadığı için yalın haldeki kök, emir kipinin 2. tekil şahıs çekimi ile aynıdır:
- Dinle (dinlemek fiilinin emir kipi)
- Dinle (dinlemek fiilinin emir kipinde 2. tekil şahıs çekimi)
Çekim örneği:
| Şahıs | Çekimi |
|---|---|
| 1. tekil | çalış-ı-yor-um |
| 2. tekil | çalış-ı-yor-sun |
| 3. tekil | çalış-ı-yor |
| 1. çoğul | çalış-ı-yor-uz |
| 2. çoğul | çalış-ı-yor-sunuz |
| 3. çoğul | çalış-ı-yor-lar |
Bir çekimli fiilde iki kip eki de bulunabilir. Bu tür fiillere bileşik zamanlı fiiller denir.
Birleşik zamanlı fiiller
Birleşik zamanlı fiiller iki kip eki almış fiillerdir.
Hikâye kipi ile oluşturulanlar
Ana kipin sonuna -di ekleyerek oluşturulur:
- Giderdi (geniş zamanın hikâyesi)
- Okuyordu (şimdiki zamanın hikâyesi)
- Gelecekti (gelecek zamanın hikâyesi)
- Duymuştu (geçmiş zamanın hikâyesi)
- Öğrenmeliydim (gereklilik kipinin hikâyesi)
Rivâyet kipi ile oluşturulanlar
Ana kipin sonuna -miş ekleyerek oluşturulur:
- Bakarmış (geniş zamanın rivâyeti)
- Yazacakmışsın (gelecek zamanın rivâyeti)
- Boyuyormuş (şimdiki zamanın rivâyeti)
- Bulaymış (istek kipinin rivâyeti)
Şart kipi ile oluşturulanlar
Ana kipin sonuna -se ekleyerek oluşturulur:
- Atıyorsa (şimdiki zamanın şartı)
- Alacaksan (gelecek zamanın şartı)
Emir kipinin bileşik zamanı yoktur. İstek ve dilek-şart kiplerinin şartı yoktur. Görülen geçmiş zamânın ise rivâyeti yoktur.
Diğer dillerde kipler
Altay ve Ural dillerine dâhil olmayan dillerde kipler genellikle kelimenin sonlarına gelen eklerle oluşturulmazlar. Türkçedeki bâzı kipler, mesela Hint-Avrupa dillerinde yoktur. Hint-Avrupa dillerinden Almancada istek kipi (Almanca: optativ) incelenecek olursa, Türkçede tek başına bir cümleyi oluşturan geleyim kelimesi, Almancaya şu şekillerde tercüme edilebilir:
- Ich soll (mal) kommen.
- Ich komme (mal).
- Ich möchte (mal) kommen.
- Ich darf (mal) kommen. …
Başka bir örnek:
Eski Yunanca: εἰ γὰρ πορεύοισθε, Latin harflerle: Yunanca: ei gar poreuoisthe, Türkçe: „Seyahat etseydiniz ya!“.
Sümerce gibi bâzı dillerde dilek-şart kipi, birinci tekil şahıs için başka şekilde oluşturulmaktadır:
| Kişi | Örnek(Sümerce) | Tercümesi |
|---|---|---|
| 1. | ga-na-b-dug | Ona söyleyeceğim. |
| 2./3. | ḫe-mu-ù-zu | Öğreneceksin. |