Külliye
Külliye (Arapça: كلية), cami ile birlikte hamam, medrese, mektep, imaret, türbe, kütüphane, aşevi, darüşşifa, kervansaray, çarşı, tekke, zaviye binalarından oluşan yapılar topluluğu.
Etimoloji
Kulliyye, Arapça külli kelimesinden türetilmiştir.[1]
Gelişmesi
İslam toplumunun oluşumunda şehirlerde mahalle hayatı külliyeler çevresindeki mimari yapıda yoğunlaşıyordu. Külliye, İslam toplumunun vakıf hukuku sistemi ve hayrat kavramını geliştirmesiyle ortaya çıktı. Merkezindeki yapı camidir. Cami en az cuma namazlarındaki zorunlu toplanma yeri olması yanında bir forum ve ilim, tören ve müzakere merkeziydi. Külliye bu merkezi tamamlayan yapılardan oluşur.[1]
Kentin en önemli yapısı olan cami zamanla kurumsallaşarak genişlemiş ve yeni işlevler eklenmiştir. Cami yanında küçük yapılarla başlayan külliyeler zamanla yerini büyük külliyelere bırakmışlardır. Osmanlı dönemi külliyeler açısından en ünlü örneklere sahiptir. Külliye içinde ve dışında han, çarşı, fırın, değirmen, mum imalathanesi, boyahane, sal-hane, bayram ve pazar yerleri gibi ticaret amacıyla kurulmuş yapılardan elde edilen gelirler külliye giderlerine ayrılırdı. Sosyal hizmet olarak üretilen külliye kavramının temelinde halka parasız hizmet ilkesi vardır.[2]
Külliyenin merkezinde genellikle cami vardır. Diğer her şey camiyi çevreler. Manisa Ulu Camii ve Medresesi (1376), İlyas Bey Camii ve Türbesi (1403) önemli ilk örneklerdir. Osmanlı Beyliği'nde ilk külliye örneği cami ve hamamdan oluşan İznik Orhan Gazi Külliyesi'dir. Bursa Orhan Bey Külliyesi (1340) ise cami, medrese, mektep, hamam ve şifahaneden oluşur. İstanbul'un alınmasından sonra Fatih Sultan Mehmet, Fatih'te 16 medrese, tabhane, kervansaray, darüşşifa, türbe, aşhane ve saire yapılardan oluşan geniş bir külliye oluşturmuştur.
İstanbul'daki külliyelerden bazıları
Atik Ali Paşa Külliyesi (Çemberlitaş), Eyüp Sultan Külliyesi, Fatih Sultan Mehmet Külliyesi, Haseki Külliyesi, Kılıç Ali Paşa Külliyesi, Laleli Külliyesi, Mahmud Paşa Külliyesi, Mihrimah Sultan Külliyesi (Edirnekapı ve Üsküdar), Nuruosmaniye Külliyesi, Piyale Paşa Külliyesi (Kasımpaşa), Sinan Paşa Külliyesi (Beşiktaş), Yavuz Sultan Selim Külliyesi (Fener), Sultanahmet Külliyesi, Süleymaniye Külliyesi (Süleymaniye), Şehzade Külliyesi, Yeni Cami Külliyesi, Yeni Valide Külliyesi (Üsküdar), Zal Mahmut Paşa Külliyesi.