Benlik kurgusu
Benlik kurgusu, kişinin kendine dair algısını, kendisiyle ilgili farkındalığını sosyal etkileşimler sonucu oluşturduğu bir yapıdır. Benlik kavramı farklı kültürel ortamlarda farklı şekillerde anlaşılır.[1] Çoğu psikolog ve antropolog tarafından benlik üzerinde kültürün rolü vurgulansa da genel olarak kabul gören yaklaşım, benliğin bağımsız, kendine yeten, özerk, içsel atıflar doğrultusunda hareket eden ve özgün bir yapı olan, "bağımsız benlik kurgusu"dur. Markus ve Kitayama bağımsız benlik kurgusuna alternatif olarak karşılıklı "bağımlı benlik kurgusu" kavramını ortaya koymuştur. Farklı kültürlere mensup bireylerin bağımsız ya da bağımlı benlik kurgusuna sahip olacaklarını düşünme yönünde bir eğilim vardır. Markus ve Kitayama (1999) kültürün benlik kurgularını yaratacağını, farklı benlik kurgularına sahip kişilerin de farklı duygusal, bilişsel ve motivasyonel eğilimleri olacağını açıklamıştır.[2] Ayrıca her iki benlik kurgusunun da bir arada bulunabileceği kabul edilmekte ancak birinin diğerine daha baskın olduğu ileri sürülmektedir. Giderek artan kültürler arası çalışmaların gösterdiği de benlikle ilgili böyle bir temel farklılığın olduğudur. Kağıtçıbaşı, bağımsız ve karşılıklı bağımlı benlik kurgusu kavramlarını, ilişkisel benlik ve ayrık benlik olarak ele almış, bu kavramlara sosyoekonomik gelişmeler sonucu ortaya çıkan aile değişimlerinin, özerklik ve ilişkiselliği bir araya getiren "özerk-ilişkisel benlik" boyutunu da ekleyerek kurgu kavramına daha geniş bir perspektif sunmuştur.[1] Bu yüzden Markus ve Kitayama'nın benlik kurgusu kavramlarının yanında, Kağıtçıbaşı'nın sunduğu kavramsallaştırmalar ayrı bir başlıkta toplanarak açıklanacaktır.
Bağımsız benlik kurgusu
Bağımsız benlik kurgusu bakış açısı, daha çok Amerika ve Batı Avrupa kültürlerini yansıtmaktadır. Bağımsız benlik kurgusuna sahip bireylerin davranışları, kendi içsel düşünceleri, duyguları ve hareketleri doğrultusunda organize olur. Kendini gerçekleştirme güdüsü ve kendi ihtiyaçları ve yetenekleri doğrultusunda hareket eden bağımsız benlik kurgusuna sahip bireyler, sosyal çevre ile benlikleri arasına belirgin bir sınır çizer. Ayrıca Cross ve Madson (1997) bağımsız benlik kurgusunu; benliğin diğerlerinden ayrılabildiği kadar ayrılması olarak tanımlamaktadır.[3] Bireyci, ego-merkezli, kendine yeten, özerk gibi kavramlar bağımsız benlik kurgusuna yakındır. Bağımsız benlik kurgusuna sahip kişiler de sosyal çevreye karşı duyarlıdır, ancak bu sorumluluk daha çok benliğin içsel atıflarını ön plana çıkarmaya yöneliktir. Bağımsız benlik kurgusuna sahip kişiler için diğerleri, daha çok ayna benlik, benliğin onay ve kabul ihtiyacı için gereklidir. Markus ve Kitayama, bağımsız benliğin yapısını şekildeki gibi göstermiştir.[2]
Karşılıklı bağımlı benlik kurgusu
Karşılıklı bağımlı benlik kurgusu görüşü, daha çok Japon ve diğer Asya kültürlerini yansıtmaktadır. Ayrıca Afrika, Latin Amerika ve bazı Güney Avrupa kültürlerini de kapsamaktadır. Bağımsız benlik fikrinin aksine insanların birbirine olan "bağlılığı", karşılıklı bağımlı benlik kurgusu için çok temel bir kavramdır. Karşılıklı bağımlı benlik kurgusunda duygu, biliş ve davranışlar sosyal ilişkiler bağlamında deneyimlenmektedir. Örneğin bir Japon'un benlik deneyimi bağlı olduğu sosyal yapıdaki statüsü ve karşılıklı bağlılığını içerir. Bu benlik kurgusunda uygun sosyal ilişkide kişiler kendilerini tamamlanmış ve harmonik olarak birbiriyle uyumlu hisseder. Diğer-merkezli, toplulukçu, bütüncül, durum bağlantılı gibi kavramlar karşılıklı bağımlı benlik kurgusu ile yakından ilgilidir.[2] Markus ve Kitayama, karşılıklı bağımlı benliğin yapısını şekildeki gibi göstermiştir.[2]
Çiğdem Kağıtçıbaşı'nın Sunduğu Kavramlarla Benlik
Benlik sosyal etkileşimler sonucu oluştuğu ve sosyal bir konumda yer aldığı için sosyal bir üründür. Benlik kavramı farklı kültürel ortamlarda farklı şekillerde anlaşılır.Bireyin psikolojik ve sosyal işleyişinde benliğin belirgin, sınırlı ayrık olması veya ilişkili ve akışkan sınırları olması büyük bir önem taşımaktadır. Bu nedenle benliğin, ilişkisellik-ayrıklık derecesi temel bir boyuttur.[1]
İlişkisel Benlik-Ayrık Benlik
Kağıtçıbaşı, ilişkisel benlik-ayrık benlik kavramlarını, Markus ve Kitayama'nın (1991) bağımsız ve karşılıklı bağımlı yapılarını kullandığı gibi ele aldığını belirtmektedir. Bu kavramların insan ilişkileri ile benliğin etkileşimine yönelik ele alınışları bakımından çok benzer olduğunu ifade etmektedir.İlişkisel-ayrık benlik yapıları, karşılıklı bağımlı/bağımsız boyutları gibi insanlar arası yakınlaşma ve ayrışma süreçlerini içermektedir. Batı psikoloji literatürüne bakıldığında sağlıklı olan durumun ayrık benlik olduğu varsayılmaktadır. Çiğdem Kağıtçıbaşı bu noktada özerkliğin gelişmesi için kişinin kendisini başkalarından ayırması gerektiği iddiasına, yani ayrıklıkla özerkliğin örtüşmesi varsayımına eleştiri getirmektedir. Bu eleştirileri bazı örnekler üzerinden ele almak gerekirse, Hindistan'da Sosyal sorumluluk ahlaki bir meseleyken Amerika'da yaşamsal tehlike arz eden acil durumlar dışında, sosyal sorumluluk bir tercih olarak görüldüğü söylenebilir. Hindistan'da başkalarının refahını ön plana çıkartan ilişkisel benliğe karşın ahlaki değerlerin bireylerin adalet ve özgürlükleriyle sınırlı olan ayrık benliğe sahip olduğu söylenebilir.[1]
Özerk-İlişkisel Benlik
Kağıçıbaşı'na göre benliğin gelişimi ve bu konudaki bakış açılarını anlamada özerklik ve ilişkiselliğin nasıl yorumlandığı çok önemlidir. Özerklik ve ilişkisellik uzun zamandır temel insan ihtiyaçları olarak görülmüştür. Bu birleşme ve ayrılma eğilimlerinin diyalektik bir sentezinin sağlıklı kişiyi oluşturabileceği savunularak özerk-ilişkisel benlik kavramı önerilmiştir. Amerikalılarda da hem bireycilik hem de ilişkiselliğin bazı yönlerine sıkça rastlandığı ve bu durumların birbiriyle uyumuna dikkat çekilmektedir. Özerk-ilişkisel benlik; bağımsızlık, bağlılık, özerklik ve ilişkisellik arasında bir denge oluşturan toplumlarda görülmektedir. İnsan gelişimi belirli bir bağlamda gerçekleşir ve bunun önemli bir bölümünü aile içindeki toplumsallaşma oluşturmaktadır.Bu aile bağlamında, ebeveynler ve çocuk arasındaki yakınlık ve sıcaklığı temsil eden çocuğun psikolojik değeri yaygındır. Çocuk yetiştirirken hem özerklik hem de ebeveyn kontrolü vardır. Bu özellikler kent yaşam tarzının ve ilişkisel kültürün birleştiği sosyokültürel ortamlarda bulunmaktadır.[1] İmamoğlu ve İmamoğlu (1992) özerk-ilişkisel benliğin Türkiye'de geleneksel ortam, ilişkisel benliğin gelişimini destekleyen aile, akrabalar ve komşularla kişiler arası ilişkilerin yakın ve bağların önemli olduğu ortamlarda geliştiğini vurgulamıştır.[4] Maddi bağımlılıklar azaldıkça, çocukların özerklikleri daha fazla desteklenmektedir. Ailenin refahı için çocuğun maddi katkısının öneminin azalarak çocuğun özerkliği bir tehdit olarak algılanışı ortadan kalkmaktadır.[1] Duygusal bağımlılık aile modelinde gelişen benlik özerk ilişkisel benliktir ve hem özerkliği hem de ilişkiselliği içermektedir. Duygusal bağımlılık aile modelinde anne ve babalar hem çocuklarının özerkliklerini desteklemekte hem de onları kontrol etmektedirler.[4] Bağımsız aile, bağımlı aile, hiyerarşik sağlıksız aile modelleri içerisinden duygusal psikolojik aile modeli en sağlıklısı gibi görünmektedir. Çünkü temel iki temel insan ihtiyacı olan özerklik ve ilişkiselliğin tatmin edilmesini içermektedir.[1]
Benlikleri Ölçmek
Özerk benlik, ilişkisel benlik ve özerk-ilişkisel benlikleri ölçmek amacıyla geliştirilen 9'ar maddelik ölçekler bulunmaktadır. Eğer kişi hem özerk benlik hem de ilişkisel benlik ölçeğinden ortalama değerin üzerinde bir puan alıyorsa, bu özerk-ilişkisel benliği gösterecektir Eğer kişi hem özerk benlik hem de ilişkisel benlik ölçeğinden düşük puan alıyorsa, bağımlı-ayrık benliktir. Her ölçek tek faktörlü ve tek boyutlu olarak tasarlanmış Kağıtçıbaşı, Baydar ve Cemalcılar (2006) tarafından Türk üniversite öğrencilerine uygulanmıştır.[1] Ayrıca bir araştırmada ailede özerk-ilişkisel benlik ölçeklerinin psikometrik özellikleri incelenmiştir. Ailede özerk-ilişkisel benlik ölçeklerinin benlik kurgusu açısından cinsiyet farklılıklarını değerlendirmede de kullanılabilir olduğu görülmüştür. Sonuçlar ölçeğin lise öğrencileri geçerli ve güvenilir olduğunu göstermiştir.[5] Bu ölçekler hala kültürler arası araştırmalarda kullanılmaya devam edilmektedir.[1]
Benlik kurgusu ile ilgili bazı araştırmalar
Gelişim psikolojisi
İlişkisel-karşılıklı bağımlı benlik kurgusu, siber zorbalık ve psikolojik uyumsuzluk arasındaki ilişkileri incelemek amacıyla yapılan bir araştırmada ise, siber zorbalık ve siber mağduriyetin ilişkisel-karşılıklı bağımlı benlik kurgusuyla negatif; depresyon, anksiyete ve stresle pozitif ilişkili olduğu bulgulanmıştır.[6]
İlköğretim 6.7 ve 8. sınıf öğrencilerin okul tükenmişlikleri, yaşam doyumları ve benlik kurgularını inceleyen bir araştırmada, öğrencilerin tükenmişlikleri ile yaşam doyumları ve yakın ilişkisellik benlik kurgusu arasında negatif bir ilişki olduğu bulunmuştur. Aynı zamanda yakın ilişkisel benlik kurgusu ile genel yaşam doyumu arasında pozitif bir ilişki saptanmıştır.[7]
Sosyal Psikoloji
Kültürel kimlik ve yaşam doyumu arasındaki ilişkinin benlik kurguları çerçevesinde incelenmesi amaçlanan başka bir araştırma, Almanya'da yaşayan Türk kökenli katılımcılarla yapılmıştır. Ev sahibi kültürle özdeşimin ve karşılıklı bağımlı benlik kurgusunun yaşam doyumunu pozitif yönde yordadığı tespit edilmiştir.[8]
Türkiye'de 590 kişinin katılımıyla yapılan benlik kurgusuyla ilgili bir araştırmada, benlik kurgusunun bireycilik ve ilişkisellik boyutlarının, toplulukçu boyuttan daha ön planda çıktığı ve bu boyutların cinsiyet, eğitim ve sosyoekonomik düzeye göre daha farklı sonuçlar çıkarabildiği tespit edilmiştir.[9]
Amerika'da yapılan bir araştırma kadınların karşılıklı bağımlı, erkeklerin ise bağımsız benlik kurgusuna sahip olduğunu göstermiştir.[10]
Türkiye'de ev kadını ve çalışan kadınların katıldığı bir araştırmaya göre ise, çalışan kadınların daha bağımsız benlik kurgusuna, ev kadınlarının ise daha çok ilişkisel benlik kurgusuna sahip olduğu tespit edilmiştir.[11]
Bilişsel psikoloji
Benlik kurgularını hazırlama etkisiyle (priming) ortaya çıkarılmasını içeren araştırmada, öğrencilerin bağımsız ve karşılıklı bağımlı benlik kurguları harekete geçirilmiş, yaşam doyumu, pozitif ve negatif duygu durumu ölçekleri uygulanmıştır. Bağımsız benlik kurgusu hazırlanan katılımcılar, karşılıklı bağımlı benlik kurgusu hazırlanan katılımcılara göre yaşam doyumu ve pozitif duygu durumu ölçeğinden daha yüksek puan, negatif duygu durumu ölçeğinden ise daha düşük puan almıştır.[12]
Kaynakça
- ^ a b c d e f g h i Kağıtçıbaşı, Çiğdem (2010). Benlik, Aile ve İnsan Gelişimi Kültürel Psikoloji. istanbul: Koç Üniversitesi Yayınları.
- ^ a b c d Markus, H.R ve Kitayama, S. (1991). Culture and the Self: Implications for Cognition, Emotion, and Motivation. Psychological Review, 98, 224-253.
- ^ Çetin, B., Eroğlu, Y., Peker, A., Akbaba, S. ve Pepsoy, S. (2012). Ergenlerde ilişkisel-Karşılıklı Bağımlı Benlik Kurgusu, Siber Zorbalık ve Psikolojik Uyumsuzluk Arasındaki ilişkinin incelenmesi. Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri. 12(2), 637-653.
- ^ a b Özdemir, Y. (2012). Kırsal Kesimde ve Kentte Yaşayan Ergenlerin Benlik Kurguları Açısından Karşılaştırılması. Kastamonu Eğitim Dergisi. 20(1), 81-86.
- ^ Özdemir, Y. ve Çok, F. (2011). ''Ailede Özerk-İlişkisel Benlik Ölçeklerinin” Lise Öğrencileri için Uyarlanması ve Psikometrik Özellikleri. İlköğretim Online, 10(1), 121-132.
- ^ Çetin, B.; Eroğlu, Y.; Peker, A.; Akbaba, S. ve Pepsoy, S. (2012). Ergenlerde ilişkisel-karşılıklı Bağımlı Benlik Kurgusu, Siber Zorbalık ve Psikolojik Uyumsuzluk Arasındaki İlişkinin İncelenmesi. Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri. 12(2):637-653.
- ^ Öztan, S. (2014). Ortaokul 6.7.8. sınıf öğrencilerinin okul tükenmişliklerinin yaşam doyumları ve benlik kurgusu algıları açısından incelenmesi. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Arel Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
- ^ Koydemir, S. ve Schütz, A. (2014). Almanya'daki Türk Göçmenlerde Yaşam Doyumu: Kültürel Kimlik ve Benlik Kurgularının Rolü. Turkish Psychological Counseling & Guidance Journal. 5(42), 208-220.
- ^ Ercan, H. (2013). Genç yetişkinlerde benlik kurgusu üzerine bir çalışma. Journal of World of Turks (WfWT), 5(2), 157-178.
- ^ Cross, S.E., ve Madson, L. (1997). Models of the self: Self construals and gender. Psychological Bulletin, 122(1), 5-37.
- ^ Gezici, M., ve Güvenç, G. (2003). Çalışan kadınların ve ev kadınlarının benlik-algısı ve benlik kurgusu açısından karşılaştırılması. Türk Psikoloji Dergisi, 18(51), 1-14.
- ^ Koydemir, S. ve Mısır, S. (2015). Benlik Kurguları ve Mutluluk: Deneysel Bir Hazırlama Çalışması. Türk Psikolojik Danışma ve Rehberlik Dergisi, 5(44), 49-60.