Afak Hoca
Afak Hoca, Abakh Hoca, Apak Hoca, Appak Hoca veya daha önemlisi[1]Hace Afak (? - 1693/94) Kaşgar'ın (şimdiki Sincan'ın [Xinjiang] güneyinde) dini ve siyasi önderidir. Hidayetullah Hoca diye de tanınır.
Adı ilgili savlar
Çinliler, Afak Hoca'nın ismini 阿帕克霍加, Apake Huojia veya 阿帕尔霍加, Apa'er Huojia, ara sıra 阿帕霍加, Apa Huojia; khoja bir başka deyimle 和卓, huozhuo diye yazarlar. Doğu Türkistan, kaynaklarında "Afak" olarak geçmektedir. Afak kelimesi Arapça "Ufuk" kelimesinden geldiği ileri sürülüp, dünya tarafları anlamına gelmektedir. Afak Hoca ise Alem Hocası manasına gelmektedir[2]. Mehmet Emin Buğra, Kalmuklar tarafından yüceltmek için "Afak" unvanı verildiğini ve daha sonraları müridleri tarafından “Appak” olarak söylenmeye başlanıldığını kaydetmektedir[3]. Anvar Baytur, Tavarihi Cemsei Şarki'den aktardığına göre ise: "Pak", "Appak"[2] bembeyaz, tertemiz veya günahsız manasına gelen "Appak" kelimesini kullanmışlardır.
Hayatı
Afak Hoca ünlü Nakşibendi Sūfī Piri, Ahmet Kazani'nin torunudur, bir sūfī piri gibi saygıdeğerdir ve Aktağlık önderidir. Bazı müslüman Uygur'lar için, Afak Hoca bir Seyyid'dir, yani İslâm peygamberi Muhammed'in akrabasıdır. Yarkent Hanlığı döneminde, İşan Kalan (Īšān Kalān Ḵāja Moḥammad-Amīn)’ın oğulları Hoca Muhammed Yusuf ve Hoca Afak, Doğu Türkistan’ın Kaşgar şehrine gelmişler[4]. Semerkant yakınlarında ortalama 11 km uzaklıkta olan Dehbit (Dahbīd) ismindeki kasabadan Doğu Türkistan’a geldiklerinde Appak Hoca 33 yaşlarındadır[5]. Hocalar, Abdullah Han (1638-1668) zamanınında çok büyük imtiyaz ve desteğe sahip olmuşlardır. Özellikle Appak Hoca ve kardeşi Yusuf Hoca taraftarları, Abdullah Han’ın sağladığı özel kolaylıklar sayesinde onların iktidara gelmeleri kolaylaşacaktır[5].
Kısa zaman içinde kuvvetli bir nüfuza sahip olan Appak Hoca İslâm dini inancına uygun Doğu Türkistan Türklerine yıllarca tarikat dersi vermiştir. Yarkent şehrinde dini faaliyetlere başladılar, daha sonra kardeşi Yusuf Hoca, Kaşgar’a bir günlük mesafedeki Topuluk (Toprak[6]) adındaki yerleşim yerinde vefat etti[7]. Kardeşinin ölümünden sonra tek kaldığı için bütün Aktağlık tarikat mensupları Appak Hocanın şemsiyesi altında toplandılar.
Afak Hoca, Yarkent'den Çağatay Hanedanın daveti üzerine Tibet'in ruhani dini lideri 5. Dalay Lama (Ngawang Lobsang Gyatso) ile gizli diplomatik ilişki kurmuştur. Afak Hoca kuvvetli bir hükümdar olarak, 1685 ile 1686 yılları arasında Emir İsmail (1659 - 1660) zamanında Doğu Türkistan bölgesini, ayrıca Hotan, Yarkent, Korla, Kucha, Aksu ve de Kaşgar şehirlerini kontrol altına almıştır. Appak Hoca bir müddet Kalmukların yardımlarıyla ikinci defa iktidarını yürütmüş, daha sonra ise Doğu Türkistandaki müritleri ile Kalmuk ve Çinlilere karşı mücadeleye girişmiştir. Bu mücadele yolunda Aksu ile Kaşgar arasında Karatağ savaş meydanın da 1693[8]'de şehit düşmüş, cesedi Kaşgar’a getirilerek gömülmüştür[9]. Hocanın kabri Kaşgar şehrinin kuzey doğusunda şehirden ortalama 6 km. uzaklıktaki Yağdu ismindeki yerleşim yerinde bulunmaktadır.
Appak Hoca Kalmuklara vergi vermek suretiyle Kalmukların vekili olarak 13 yıl iktidarda kalmış ve Hürmetcan Abdurrahman Fikret’e göre, 1693 yılında zehirlenerek öldürülmüştür[10]. Molla Musa Sayrami, Hocaların Kalmukların yardımı ile Doğu Türkistan’ı ele geçirmesini "... O zamanın seyid ve yardımcıları yönetime gelme maksatlarıyla, dinsiz-müşriklerin hizmetine girmeyi uygun görüp, İslâm padişahları ve Müslümanların üstüne, kafirleri getirmekten başka, yeni zulüm ve kötü işleri ortaya çıkarıp, müslümanların malını, mülkünü kafirlere verip, beş günlük dünyaya gururlanıp dünya telaşına düşmüşlerdir..." şeklinde değerlendirmiştir[11].
Afak Hoca'nın ölümüyle, Aktağlık ve Karatağlık arasındaki tartışmalar tekrar ateşlenir.
Afak Hoca Türbesi
Afak Hoca türbesi Müslüman Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nin kutsal mekanlarından biridir. Türbe Haohan (浩罕村; Yağdu olarak da bilinmektedir) denilen yerleşim yerinde, küresel yer bulma sistemindeki yeri 39°29′26″K 76°1′23″D / 39.49056°K 76.02306°D, kuzeydoğusunda bir yörekent'te yaklaşık 5 km Kaşgar'ın şehir merkezinden uzaktadır. İlk önce 1640 yılında Muhammad Yusuf için yapılmış olan, güzel çinilerle süslü türbede Afak Hoca ve ailesinden beş kuşak, 72 aile üyesi erkek ve kadınlar gömülmüştür.
Notlar
- ^ Khwāja Āfāq, or Khoja Afaq, is a spelling preferred by modern schlars, e.g. Kim (2004) or Gladney (1999)
- ^ a b Anvar Baytur, Şincandaki Milletlernin Tarihi, Urumçi 1999, s. 988.
- ^ Mehmet Emin Buğra, Şarkî Türkistan Tarihi, Ankara 1998, s. 274.
- ^ Muhammed Sadık Kaşgarî, Tezkireî Azizan, Yay. Haz. Necat Muhlis, Şemseddin Emet, Kaşgar 1988, s.42; Molla Musa Sayrami, Tarih-i Emniye, Yay. Haz. Muhammed Zunun, Urumçi 1989, s. 21.
- ^ a b Muhammed Sadık Kaşgarî, a.g.e., s. 42.
- ^ Chokan Chingisovich Valikhanov, Mikhail Ivanovich Venyukov, The Russians in Central Asia, s. 522.
- ^ Muhammed Sadık Kaşgarî, a.g.e., s. 46.
- ^ Baymırza Hayıt, Türkistan Devletlerinin Milli Mücadeleleri Tarihi, Ankara 1995, s. 17.
- ^ Q. T. (Anonim), Şarki Türkistandagı Tarihi Vakıalardan, Yaş Türkistan, S. 85, 1936, s. 24).
- ^ Hürmetcan Abdurrahman Fikret, “Hocalarnin Şincanga Kelişi ve Baş Köterip Çıkışının Tarihi Arka Körünüşü”, Şincan Tezkireçiligi, S. 3, Umumi San 52, Urumçi 2000, s. 2.
- ^ Molla Musa Sayrami, a.g.e., s. 130.
Kaynakça
- Tarih-i Emniyenin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi, Bişkek 2006.
- Kim Hodong, "Holy War in China: The Muslim Rebellion and State in Chinese Central Asia, 1864-1877". Stanford University Press (March 2004). ISBN 0-8047-4884-5. (Searchable text available on Amazon.com)
- Dru C. Gladney (1999), "The Salafiyya Movement in Northwest China: Islamic Fundamentalism among the Muslim Chinese?" Originally published in "Muslim Diversity: Local Islam in Global Contexts". Leif Manger, Ed. Surrey: Curzon Press. Nordic Institute of Asian Studies, No 26. pp. 102–149.
- Kadir Tuğ, Doğu Türkistan’da Hocalar Dönemi, Bişkek 2004, Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih (Genel Türk Tarihi) Anabilim Dalı, Yükseklisans tezi.
