Çuvaşça

Vikipedi, özgür ansiklopedi
14.34, 14 Aralık 2020 tarihinde 92.44.156.209 (mesaj) tarafından oluşturulmuş 24409611 numaralı sürüm
Vikipedi
Vikipedi
Özgür Ansiklopedi Vikipedi'nin Çuvaşça (cv) sürümü
Çuvaşça
Чӑвашла, Căvašla
Telaffuz[tɕəʋaʂˈla]
BölgeÇuvaşya
EtnisiteÇuvaşlar
Konuşan sayısı1.08 milyon  (2010)[1]
Dil ailesi
Yazı sistemiKiril
Resmî durumu
Resmî dil Rusya
Dil kodları
ISO 639-1cv
ISO 639-2chv
ISO 639-3chv
Çuvaşçanın Rusya içindeki coğrafi dağılımı

Çuvaşça (Çuvaşça: Чӑвашла / Căvašla), Rusya'nın orta kesiminde, Ural Dağları’nın batısında konuşulan çağdaş dönem Türki dillerden biridir. Türk dillerinin Ogur-Bolgar grubu öbeğinden varlığını korumuş tek dilidir. Çuvaşça, Çuvaşların anadili ve Çuvaşistan’ın resmî dilidir. Yaklaşık iki milyon kişi tarafından konuşulur. 2002 verilerine göre Çuvaşistan’da bu dili konuşan nüfusun % 92 etnik olarak Çuvaş, % 8’i ise başka etnik kökenlidir. Çuvaşça, okullarda eğitim dili olmasına ve medyada kullanılmasına karşın, Rusçanın yaygın kullanımından dolayı tehlike altında olan bir dildir.

Çuvaşça diğer Türki dillerden büyük oranda ayrışmıştır. Öyle ki, diğer Türki diller karşılıklı anlaşılabilirken, Çuvaşça için bu geçerli değildir. Hatta, dil bilimciler tarafından ilk olarak bir Fin-Ugor dili olduğu sanılmıştır.[2]

Volga dirseğindeki Kazan'da, ileride -Tatarlar ve Başkırlar arasında dağılmış olarak- Volga ve Ural arasındaki bölgede, nispeten az olan sayılarına rağmen (1959 sayımına göre 1.470.000) dil bilim ve etnoloji açısından en ilgi çekici ve en önemli Türk halklarından biri olan Çuvaşlar (Çavaş) yaşar. Hem farklı etnik hususiyetleri hem de ağız hususiyetlerine göre Çuvaşlar iki ana gruba ayrılırlar: Kozmodem'jansk, Çeboksary, Jadrin ve Kurmyş kasabalarında Yukarı Çuvaşlar (viryal < *üz el "yukarı memleket, yukarı halk") ve Aşağı Çuvaşlar (anatri < *enet ôegi ? 'aşağıda [Volga ve devamında] bulunanlar'), ayrıca, bilhassa Volga kıyısı dağları boyunca Cyvil'sk'den, Tetyuşi üzerinden Ul'janovsk (eski Simbirsk, Step Çuvaşlarının merkezi) bölgesine kadar olan yerdeki Step Çuvaşları önemle kaydedilmelidir.[3]

Yazı sistemi

А Ӑ Б В Г Д Е Ё Ӗ Ж З И Й К Л М Н О П Р С Ҫ Т У Ӳ Ф Х Ц Ч Ш Щ Ъ Ы Ь Э Ю Я
а ӑ б в г д е ё ӗ ж з и й к л м н о п р с ҫ т у ӳ ф х ц ч ш щ ъ ы ь э ю я
а, ӑ, бӑ, вӑ, гӑ, дӑ, е, ё, ӗ, жӑ, зӑ, и, йӑ, кӑ, лӑ, мӑ, нӑ, о, пӑ, рӑ, сӑ, ҫӑ, тӑ, у, ӳ, фӑ, хӑ, цӑ, чӑ, шӑ, щӑ, хытӑлӑхпалли, ы, ҫемҫелӗхпалли, э, ю, я
a, bă, vă, gă, dă, ye, yo, jă, ză, i, yă, kă, lă, mă, nă, o, pă, ră, să, şă, tă, u, ü, fă, hă, tsă, çă, şă, şçă, hıtălăhpalli, ı, şemşelĕhpalli, e, yu, ya

Ses bilgisi

Ünsüzler

Çuvaşçanın ünsüzleri şunlardır: /p/ (п), /t/ (т), /k/ (к), /tɕ/ (ч), /ʂ/ (ш), /ɕ/ (ç), /χ/ (х), /ʋ/ (в), /m/ (м), /n/ (н), /l/ (л), /r/ (р), /j/ (й).

Ünlüler

İnce Kalın
Düz Yuvarlak Düz Yuvarlak
Yüksek i (и) y (ӳ) [ɯ] (ы) u (у)
Alçak e (е) [ø̆ ] (ĕ) а (а) ŏ (ă)

Ses evrimi

Günümüzde diğer Türkî dillere çok uzak olan Çuvaşçanın önemli ses değişimleri vardır:

  • Ş>L dönüşümü: “Taş” sözcüğündeki ş, “l” sesine dönüşmüştür: çul (burada ayrıca t>ç ve a>u değişimleri de vardır.)

Gümüş sözcüğünün Çuvaşçası “kĕmĕl” şeklindedir.

  • A>U dönüşümü: Örneğin “at” sözcüğü Çuvaş Lehçesinde ut şeklindedir.
  • Z>R dönüşümü: Örneğin “biz” kişi zamiri Çuvaşçada ebir şeklindedir.

'Örnekler: Türkiye Türkçesi “sekiz”, Çuvaşçada sakăr. “Siz” kişi zamiri Çuvaşçada “esir”. “Buzağı” sözcüğü Çuvaşçada “păru”

  • D>R dönüşümü: Örnekler: “ayak” sözcüğünün eski Türkçesi “adak” şeklindedir. Çuvaşçada “ayak” sözcüğü a’nın u’ya, d’nin y’ye ve k harfinin yumuşak g’ye dönüşmesiyle şöyle bir gelişme izlemiştir: adak>urak>urağ>ura. Çuvaşçada “ura” ayak anlamındadır.
  • Koymak sözcüğünün eski Türkçesi (kod-) şeklindedir. Bugünkü Çuvaşçada o’nun u’ya, k’nin de sert h (x)’ye dönüşmesiyle (xur-) şeklindedir.
  • T>Ç dönüşümü: Bazı sözcüklerde olmayabilir. Bu değişime şu örneği verebiliriz: “taş” sözcüğünün Çuvaşçası çul şeklindedir. Bazı fiillerde bu tip değişmelere rastlamayabiliriz; dolmak fiilinin Çuvaşçası (tul-) şeklindedir.
  • K>Y dönüşümü: k>ğ>y şeklinde gelişmiştir. Bazı sözcüklerde vardır: “kan” sözcüğünün Çuvaşçası “yun” şeklindedir.

Metin örnekleri

Diğer Türk dilleri ile karşılaştırma

Aşağıdaki tablo, Şaz grubuna ait Türkçe ile Tatarcanın Lir grubuna ait Çuvaşça ile kelime karşılaştırmalarını içermektedir:[4]

  • Çuvaşça Tatarca Türkçe
    amak emek emek
    ala elek elek
    ala el el
    ada öt, öd ötmek
    ar ir, er er
    ojir ajir ayır
    şidik tişük açık
    şina sinek sinek
    hir kız kız
    sir cer yer
    büke büğet
    haşpa çapka şapka
    ças kaş kaş
    pa bav bağ
    chol kol kol
    kibe kebi giysi
    puş baş baş
  • Çuvaşça[4] Tatarca Türkçe
    halha kolak kulak
    asajak asak asık
    tuvı türe tören
    hora kara kara
    Tora Tänri Tanrı
    tatla tatlı tatlı
    sjok yuk yok
    kümül kömiş gümüş
    iltin altın altın
    hunazam janım canım
    oj ay ay
    gon kün gün
    jon kan kan
    kisne kiçi küçük
    sjül jüle yüksek
  • Çuvaşça Tatarca Türkçe
    sjoradan jaratan yaratan
    con jan can
    kebe kiyim kebe,giysi
    pül böl böl
    jit it it(köpek)
    ter tür tür
    sjülen jilan yılan
    asşi jasatşi yaşatıcı
    sil jel yel
    sjüren - süren
    ijis yiğiş/yemek
    ij eb ev
    az ad ad
    jomzja kamcı kamcı(şaman)
  • Çuvaşça Tatarca Türkçe
    kür köz güz
    anne ana anne
    kör köz göz
    atte ata ata
    kin kilen gelin
    here jörek yürek
    vilim ölüm ölüm
    voda odun odun
    vurz vuruş dövüş
    vuru uri uğru
    vot ot od
    kvak kök gök(mavi)
    ivil oul oğul
    ivis auş avuç
    awlanas ewlenmek evlenmek
    biras birmek vermek
    bolas bolmak olmak

Sayılar

  • 1 - pĕrre
  • 2 - ikkĕ
  • 3 - vişşĕ
  • 4 - tăvattă
  • 5 - pillĕk
  • 6 - ulttă
  • 7 - şiççĕ
  • 8 - sakkăr
  • 9 - tăhhăr
  • 10 - vunnă
  • 11 - vunpĕr
  • 12 - vunikkĕ
  • 13 - vunvişşĕ
  • 14 - vuntăvattă
  • 15 - vunpillĕk
  • 16 - vunulttă
  • 17 - vunşiççĕ
  • 18 - vunsakkăr
  • 19 - vuntăhhăr
  • 20 - şirĕm
  • 30 - vătăr
  • 40 - hĕrĕh
  • 50 - allă
  • 60 - utmăl
  • 70 - şitmĕl
  • 80 - sakărvunnă
  • 90 - tăhărvunnă
  • 100 - şĕr
  • 1000 - pin

Kişi zamirleri

  • Ben: Epĕ (Эпĕ)
  • Sen: Esĕ (Эсĕ)
  • O: Văl (Вăл)
  • Biz: Epir (Эпир)
  • Siz: Esir (Эсир)
  • Onlar: Vĕsem (Вĕсем)

Kaynakça

  1. ^ a b "Arşivlenmiş kopya". 2 Temmuz 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Temmuz 2014.  Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "ethnologue.com" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)
  2. ^ "Chuvash language". Encyclopedia Britannica (İngilizce). 10 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Haziran 2020. 
  3. ^ J.BENZİNG,"ÇUVAŞÇA[ölü/kırık bağlantı]",Türkoloji Makaleleri 31 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  4. ^ a b Ármin Vámbéry, Das Türkenvolk in seinen Ethnologischen und Ethnographischen Beziehungen - 1885

Dış bağlantılar