2018-23 Türkiye ekonomik krizi

Vikipedi, özgür ansiklopedi
ABD Doları / Türk Lirası döviz kuru
Türkiye'deki yıllık enflasyon oranı

2018-23 Türkiye ekonomik krizi, Türkiye'de devam eden ve finansal bulaşma yüzünden uluslararası yansımaları olan bir ekonomik krizdir.

Türk lirasının değer kaybı, yüksek enflasyon, artan borç ve karşılık gelen kredi temerrütleri, krizin öne çıkan özellikleridir.

Kriz, liranın dalgalanmalar hâlinde büyük oranda değer kaybetmesiyle 2018 yılında görünür olmaya başladı ve sonraki aşamada, ödenemeyen borçlar ve ekonomik daralma ile daha derin bir boyuta ulaştı. Süreç, kredi genişlemesi ve devlet bütçesiyle desteklenen inşaat sektörü patlamasının yarattığı, Erdoğan liderliğindeki ekonomik büyüme döneminin sonunu getirdi.[1] 2022 yılına gelindiğinde, Cumhuriyet tarihinde ilk defa kamunun faiz borcu, anapara borcunu geçti.[2]

Etkileri[değiştir | kaynağı değiştir]

Öncelikle TL'nin değer kaybı şeklinde kendini gösteren krizin nedeni olarak; Türkiye ekonomisindeki yüksek cari açık ve yabancı para borcu, Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan'ın artan otoriterliği ve faiz politikasına ilişkin alışılmışın dışındaki fikirleri gösterilmektedir.[3][4]

Döviz kuru[değiştir | kaynağı değiştir]

Merkez Bankası'nın verilerine göre, 1 Ocak 2018 tarihinde 3.78 lira seviyesinde bulunan Dolar kuru, 20 Aralık 2021 tarihi itibarıyla 18.36 lira seviyesine yükselerek rekor bir yükseliş gösterdi; bu da son 10 yılda yüzde 600'den fazla yükselişe denk geldi. Aynı dönemin başında 4,54 liraya denk gelen Avrupa para birimi Euro ise, kriz sırasında 20,74 düzeyine yükseldi.[5]

Dolar kuru, 11 Ekim 2021 itibarıyla 9₺'yi,[6], 12 Kasım 2021 itibarıyla 10₺'yi[7] aştı. "Kara Salı" olarak da anılan[8] 23 Kasım 2021 gününde dolar önce 12[9], sonra 13₺'yi gördü ve böylelikle dolar, 1 günde 2₺ artarak rekora imza attı.[10] 14 Aralık 2021 itibarıyla, Merkez Bankası'nın müdahalelerine rağmen 14₺'yi,[11] 16 Aralık'ta ise 15₺'yi aştı. 17 Aralık'ta ise önce 16₺'yi,[12] sonra 17₺'yi aştı[13] Dolar kurunun 20 Aralık 2021 günü 18.36₺'ye yükselerek tarihi rekora ulaşması[14] üzerine Merkez Bankası piyasaya 5. kez müdahale etti[15] ve hükûmet, vadeli mevduat hesaplarında tutulan Türk Lirası'nın vade sonunda dolar, euro veya sterlin karşısında faiz oranından daha fazla artması durumunda aradaki fark ödenmesini gerektiren ve "kur korumalı mevduat sistemi" adıyla bilinen uygulamayı başlatarak, TL'nin değer kaybını yavaşlattı. Dolar kuru bu sayede 11.86₺ seviyesine indi, fakat ilerleyen gün ve haftalarda düşük hızlı artışını sürdürerek, Mayıs 2022'den itibaren 16₺ düzeyinin üzerine yerleşti.

TCMB döviz rezervleri[değiştir | kaynağı değiştir]

2018 yılı itibarıyla etkisini göstermeye başlayan döviz ve borç krizi, sosyal ve ekonomik olarak en çok döviz kurları ve Merkez Bankasının döviz rezervleri üzerinde hissedilmiştir.

Merkez Bankasının piyasalar tarafından önemle takip edilen döviz rezervleri, 2018 sonrası önemli düzeyde düştü; 2018 yılı Ocak ayında 77.9 milyar dolar olan net döviz rezervi,[16] 2022 yılı Ocak ayı itibarıyla 7.9 milyar dolara geriledi.[17]

Dolar kurunu düşük tutmak için TCMB rezervlerinden 128 milyar ABD Doları satıldığı şeklindeki "128 Milyar Dolar nerede" iddiası hükûmet tarafından yalanlanırken; Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası eski başkanı Süreyya Serdengeçti satılan miktarın 128 milyar değil, 140 milyar dolar olduğunu belirtti.[18]

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası EVDS Çalışma Grubu verisine göre 5 Ocak 2018 tarihindeki brüt döviz rezervi 87,466 milyar dolar, 23 Ekim 2020 tarihinde 45,086 milyar dolardır.[19]

Enflasyon[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK), Aralık 2021'de tüketici fiyat endeksinin (TÜFE) bir önceki aya göre %13,58 ve yıllık bazda %36,08'e yükseldiğini açıkladı. Böylece yıllık enflasyon, Eylül 2002'den beri en yüksek seviyeye gelmiş oldu.[20]

Enflasyon nedeniyle Türkiye'de ucuz ürün satışlarında uzun kuyruklar görülmeye ve belirli alanlarda ürün yokluğu hissedilmeye başladı. Yurdun dört bir yanında şeker, un, yağ bulunamazken[21] ekmek kuyrukları yeniden baş gösterdi. Ayrıca bazı marketlerde ve bakkalarda temel tüketim maddelerine satış sınırlaması getirildi.[22]

TÜİK'in 3 Kasım 2022 tarihli açıklamasına göre yıllık TÜFE %85,51 oldu. Endekste en yüksek artış %117,15 yükselişle ulaştırma, ikinci sırada ise %99,05 artışla gıda ve alkolsüz içecekler grubunda görüldü.[23] Enflasyon Araştırma Grubu (ENAG) adlı sivil bir inisiyatife göre ise TÜFE, aynı dönemde %185,34 artış gösterdi.[24] Aynı süreçte yurt içi üretici fiyat endeksi (Yİ-ÜFE) ise TÜİK tarafından %157,69 olarak açıklandı. Bu endekste en yüksek artış %554,56 ile elektrik, gaz ve buhar grubunda, ardından %417,61 ile enerji grubunda görüldü.[25]

İflaslar[değiştir | kaynağı değiştir]

Kriz nedeniyle pek çok küçük ve orta ölçekli işletme iflas etti.[26]

İntihar vakaları[değiştir | kaynağı değiştir]

2018 yılı Ocak ayında bir işçi parlamento binası önünde kendini yakarak intihar etti.[27] Hatay'da bir başka vatandaş da valilik önünde kendini yaktı.[28] 2019 yılı Kasım ayında İstanbul'un Fatih ilçesindeki bir apartmanda yaşayan 4 kardeş fatura borçlarını ödeyememeleri nedeniyle intihar etti. Elektriğin fiyatı 2019'da %57 civarında arttı ve genç işsizliği %27 civarında gerçekleşti. Dairenin elektrik faturası birkaç aylık süre boyunca ödenmemişti.[29]

Antalya'da da benzer şekilde 9 ve 5 yaşlarında iki çocuktan oluşan dört kişilik bir aile ölü bulundu. Geride bırakılan bir notta ailenin yaşadığı mali zorluklar ayrıntılı olarak anlatılıyordu.[29][30]

Kasım ayının ortalarında The Guardian gazetesi, kimliği belirsiz bir hayırseverin Tuzla'daki yerel bakkallardaki bazı borçları ödediğini ve intihar eden vatandaşların evlerinin kapılarına nakit zarflar bıraktığını bildirdi.[30]

AK Parti yetkilileri ve medya, son dönemlerdeki ölümlerin artan hayat pahalılığından kaynaklandığını yalanladı.[29][30]

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ Jack Ewing (17 Ağustos 2018). "Life in Turkey Now: Tough Talk, but Fears of Drug Shortages". New York Times. 7 Eylül 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Eylül 2018. 
  2. ^ "Cumhuriyet tarihinde bir ilk: Faiz ödemeleri anaparayı geçti". Sol. 4 Mayıs 2022. 4 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mayıs 2022. 
  3. ^ "How Turkey fell from investment darling to junk-rated emerging market". The Economist. 19 Mayıs 2018. 12 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Haziran 2018. 
  4. ^ Borzou Daragahi (25 Mayıs 2018). "Erdogan Is Failing Economics 101". Foreign Policy. 13 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Haziran 2018. 
  5. ^ "Arşivlenmiş kopya". 30 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Mart 2022. 
  6. ^ "Dolar ne kadar oldu?". hthayat.haberturk.com. 11 Ekim 2021. 16 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2021. 
  7. ^ "Arşivlenmiş kopya". 12 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Kasım 2021. 
  8. ^ "Dünya basını, TL'nin 'Kara Salı'sı ile ilgili olarak bir konuda hemfikir: Buna Erdoğan'ın söyledikleri ve politikaları sebep oldu". T24. 24 Kasım 2021. 24 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Aralık 2021. 
  9. ^ "Piyasalarda son durum: 1 Dolar 13 lirayı da aştı! Art arda rekorlar (23 Kasım 2021)". Cumhuriyet. 23 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Kasım 2021. 
  10. ^ "Dolar/TL 13'ü de aştı". BloombergHT. 23 Kasım 2021. 23 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Kasım 2021. 
  11. ^ "Dolar/TL 14'ü aşarak rekor kırdı". BloombergHT. 13 Aralık 2021. 13 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Aralık 2021. 
  12. ^ "Dolar/TL 16 seviyesini aştı Yazar Investing.com". Investing.com Türkiye. 17 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2021. 
  13. ^ "Dolar/TL TCMB sonrası 17'yi aşarak rekor kırdı". BloombergHT. 17 Aralık 2021. 17 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2021. 
  14. ^ "USD/TRY Historical Data". Investing. 25 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mayıs 2022. 
  15. ^ "TCMB - Doğrudan Döviz Müdahalesine İlişkin Basın Duyurusu (2021-60)". www.tcmb.gov.tr. 17 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2021. 
  16. ^ "Arşivlenmiş kopya". 9 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Nisan 2020. 
  17. ^ "Merkez'in net rezervi 20 günde 9,2 milyar dolar azaldı". Sözcü. 22 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2020. 
  18. ^ "Kaybolan 128 değil 140 Milyar Dolar Dedi". 28 Kasım 2021. 28 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Kasım 2021. 
  19. ^ "EVDS | TCMB Rezervi". evds2.tcmb.gov.tr. 2 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2020. 
  20. ^ "Arşivlenmiş kopya". 3 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ocak 2022. 
  21. ^ "Marketlerde Şeker Yok!". 28 Kasım 2021. 28 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Kasım 2021. 
  22. ^ "Türkiye bir kez daha kuyruklar ile tanıştı". 28 Kasım 2021. 27 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Kasım 2021. 
  23. ^ "Tüketici Fiyat Endeksi, Ekim 2022". TÜİK Haber Bülteni. 3 Kasım 2022. 13 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Kasım 2022. 
  24. ^ "ENAGRUP - Enflasyon Araştırma Grubu". ENAGRUP - Enflasyon Araştırma Grubu. 3 Kasım 2022. 15 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Kasım 2022. 
  25. ^ "Yurt İçi Üretici Fiyat Endeksi, Ekim 2022". TÜİK Haber Bülteni. 3 Kasım 2022. 13 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Kasım 2022. 
  26. ^ "Esnaf iflas etti, yurttaş icralık". Cumhuriyet. 23 Eylül 2022. 19 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ekim 2022. 
  27. ^ "Meclis önünde kendini yakan işçi konuştu: Oyumu Tayyip'e attım". Cumhuriyet. 22 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mart 2021. 
  28. ^ "'Çocuklarım aç' diyerek valilik önünde kendini yakan adam hayatını kaybetti!". Tele1. 26 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mart 2021. 
  29. ^ a b c Shafak, Elif. "Family suicides in Turkey speak of a society that has lost hope". The Guardian. 8 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Aralık 2019. 
  30. ^ a b c "'Call me Robin Hood': mystery patron pays debts of Istanbul's poor". 18 Kasım 2019. 22 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2022. 
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=2018-23_Türkiye_ekonomik_krizi&oldid=29418443" sayfasından alınmıştır