Şahıs eki

Vikipedi, özgür ansiklopedi
21.12, 16 Kasım 2016 tarihinde Needemm (mesaj | katkılar) tarafından oluşturulmuş 17830147 numaralı sürüm (212.252.87.103 (mesaj) tarafından yapılan değişiklikler geri alınarak, Hancer i figan tarafından değiştirilmiş önceki sürüm geri getirildi. (TW))

Şahıs eki veya kişi eki, yüklemin kişisini (özneyi) belirten ek.[1] Fiil kiplerine veya ek-fiillere eklenerek işin veya oluşun kim tarafından gerçekleştirildiğinin anlaşılmasını sağlayan eklerdir.

Türkçedeki şahıs ekleri -m, -im, -n, -in, -sin, -k, -iz, -niz, -iniz, -siniz, -ler ve -sinler'dir. Bunlar büyük ve küçük ünlü uyumlarına uyacak şekilde değişiklik gösterir:

  • Duyuyor + um (Birinci tekil şahıs eki -im, şimdiki zaman kipi eki -yor'a uyum sağlamak için -um'a dönüştü.)

Fiil cümlelerinde

Fiil cümleleri, yüklemi bir fiil olan cümlelerdir. Türkçedeki örnek bir fiil çekimi şu şekildedir:

Fiil  + Kip eki + (Yardımcı ünsüz) + Şahıs eki
öğren +   meli  +         y        +    im

Örnek çekim tablosu

1. tekil şahıs / ben 2. tekil şahıs / sen 3. tekil şahıs / o 1. çoğul şahıs / biz 2. çoğul şahıs / siz 3. çoğul şahıs / onlar
Bilinen geçmiş zaman geldim geldin geldi geldik geldiniz geldi(ler)
Öğrenilen geçmiş zaman gelmişim gelmişsin gelmiş gelmişiz gelmişsiniz gelmiş(ler)
Şimdiki zaman geliyorum
gelmekteyim
geliyorsun
gelmektesin
geliyor
gelmekte
geliyoruz
gelmekteyiz
geliyorsunuz
gelmektesiniz
geliyor(lar)
gelmekte(ler)
Gelecek zaman geleceğim geleceksin gelecek geleceğiz geleceksiniz gelecek(ler)
Geniş zaman gelirim gelirsin gelir geliriz gelirsiniz gelir(ler)
Gereklilik gelmeliyim gelmelisin gelmeli gelmeliyiz gelmelisiniz gelmeli(ler)
İstek geleyim gelesin gele gelelim gelesiniz gele(ler)
Dilek kipi gelsem gelsen gelse gelsek gelseniz gelse(ler)
Emir - gel gelsin - gelin(iz) gelsin(ler)

Yukarıdaki tablodada görüleceği üzere özne 3. tekil şahıs (o) ise yüklem sadece emir kipindeyken şahıs eki alır:

  • Dersten sonra sınıfta beklesin. (Emir kipinde şahıs eki var.)
  • O yarın bize uğrayacak. (Gelecek zaman kipinde şahıs eki yok.)

1. tekil ve çoğul şahısların (ben ve biz) emir kipinde çekimleri yoktur.

İsim cümlelerinde

İsim cümleleri, yüklemi isim soylu olan cümlelerdir. İsim cümleleri, isim soylu bir sözcüğe (isim, sıfat vs.) -idi, -imiş, -ise ve -dir ek-fiillerinden biri getirilerek oluşturulurlar.

Şahıs ekleri, isim cümlelerinde de yüklemin kişisini (özneyi) işaret ederler. İsim cümlelerinde de, fiil cümlelerinde kullanılan şahıs ekleri kullanılır:

  • Bugün çok hastayım(dır). (1. tekil şahıs eki)
  • Bu çorak araziyi yeşertenler çalışkan köylülerdi. (3. çoğul şahıs eki)
  • Duyduğuma göre bu sınıfın temsilcisi sizmişsiniz. (2. çoğul şahıs eki)[Not 1]
  • Elma ne kadar da tatlıymış. (3. tekil şahıs, eki yok)
  • Dün çok yorgundum. (1. tekil şahıs eki)
  • Bu oda çok aydınlık(tır). (3. tekil şahıs, eki yok)
  • Biz oldukça azimli bir milletiz. (1. çoğul şahıs eki)

İsim cümlelerinde kullanılan şahıs ekleri sıklıkla iyelik (sahiplik) ekleri ile karıştırılır:

  • Şu çocuk benim öğrencim. (iyelik eki, öğrencinin kime ait olduğunu belirtiyor) (3. tekil şahıs: [O] öğrencim[dir].)
  • Ben öğrenciyim. (şahıs eki, özneyi işaret ediyor) (1. tekil şahıs)
  • Ben sıkı bir okurum. (şahıs eki) (1. tekil şahıs)
  • Şu gördüğün kalabalıktaki herkes benim okurum. (iyelik eki, okurun kime ait olduğunu belirtiyor) (3. çoğul şahıs: [Onlar] okurum[dur] / okur[lar]ım[dır].)
  • Soldan birinci kapı senin odan. (iyelik eki)
  • Kapının arkasındaki Ali'nin ceketiymiş. (iyelik eki)

Bileşik zamanlı fiillerde

Bileşik zamanlı fiillere şahıs ekleri en sondaki kip ekine uyum sağlayacak şekilde, haber ve dilek kiplerinde olduğu gibi eklenir:

  • Bu şarkıyı sen öğretmiştin. (-mişli geçmiş zamanın hikâyesi kipine eklenen 2. tekil şahıs eki)
  • Fiyatlar hızla yükseliyormuş. (3. çoğul şahıs ve eksiz. Şimdiki zamanın rivâyeti)

Notlar

  1. ^ Tekil şahısa hitap edilmesine rağmen saygı amacıyla çoğul kullanılmış.

Kaynakça

  1. ^ "şahıs eki." Gramer Terimleri Sözlüğü. 2003. Türk Dil Kurumu. Erişim: 13 Kasım 2012