İsmin hâlleri
Örnekler |
---|
|
Türkçede ismin hâlleri; kelimeleri belirtme (yükleme), yönelme, bulunma ve ayrılma açısından tanımlayan, sözcüğün yalın hâl ile hâl eki almış durumlarından her biridir. Türkçede ismin beş farklı hâli vardır:
- Yalın hâli
- -e hâli (yönelme)
- -i hâli (belirtme)
- -de hâli (bulunma)
- -den hâli (ayrılma/çıkma)
Hâl ekleri büyük ve küçük ünlü uyumuna göre "i" yerine "ı", "u" veya "ü" ile "e" yerine "a" harfi ile oluşturulacak şekilde değişir.
- çayı, okulu, tatlıyı, çöpü...
- çaya, okula ,tatlıya, çöpe...
Benzer şekilde -de ve -den eklerindeki "d" harfleri de ünsüz sertleşmesine uğrayarak "t" ye dönüşebilir.
- işte, çöpten, tatlıda, tatlıdan vb.
İçindekiler
Yalın hal[değiştir | kaynağı değiştir]
Kelimelerin hal eki almamış halidir. Başka dillerde nominatif olarak bilinir.
Çoğul eki, iyelik eki ya da tamlama eki almış sözcükler de yalın durumdadır.
Ben
|
Sen
|
O
|
Biz
|
Siz
|
Onlar
|
-e hâli (yönelme hâli)[değiştir | kaynağı değiştir]
Sözcüklerin -e ya da -a eki almış hâlleridir. Adın yönelme durumu sonuna geldiği sözcüğü dolaylı tümleç yapar. Yüklemin bildirdiği eylemin "nereye" yöneldiğini gösterir. Başka dillerde datif olarak bilinir.
bana
|
sana
|
ona
|
bize
|
size
|
onlara
|
- Yarın okula beni annem bırakacak.
- Bu yaz Rusya'ya gideceğiz.
-i hâli (belirtme hâli)[değiştir | kaynağı değiştir]
Sözcüklerin -i, -ı ya da -u eki almış hâlleridir. Adın belirtme durumu eki, adın sonuna geldiği sözcüğü belirtili nesne yapar. Yüklemin neyi, neleri, kimi, kimleri belirttiğini gösterir. Başka dillerde akusatif olarak bilinir.
beni
|
seni
|
onu
|
bizi
|
sizi
|
onları
|
- Annem bizi eve götürdü.
- Bulaşıkları yıkadım.
3. tekil şahıs iyelik eki olan -i ve -si ekleri hâl eki değildir:
- (Onun) Kitabı yere düşmüş. (isim tamlamasında iyelik eki)
- Şu kitabı verir misin? (belirtme hâl eki)
-de hâli (bulunma hâli)[değiştir | kaynağı değiştir]
Sözcüklerin -de ya da -da almış hâlleridir. Bu ekler sonuna geldiği sözcüğü dolaylı tümce yapar. Yüklemin bildirdiği eylemi gösterir. Çoğu Hint-Avrupa dilinde mevcut olmayan bu isim hâline bu dillerde lokatif de denmektedir. Eski Latince ve Almancada bulunan bu hâl zamanla ismin Yönelme(Datif) ve Genitif(Âidiyet) hâlleriyle kaynaşmıştır. Günümüzde Hint-Avrupa dillerinden Lehçede ve Slovakçada bulunur.
bende
|
sende
|
onda
|
bizde
|
sizde
|
onlarda
|
-den hâli (ayrılma hâli)[değiştir | kaynağı değiştir]
Sözcüklerin -den ya da -dan eki almış hâlleridir. Adın ayrılma durumu nereden ayrıldığımızı gösterir. Bu ek sonuna geldiği sözcüğü dolaylı tümleç yapar. Çoğu Hint-Avrupa dilinde mevcut olmayan bu isim hâline bu dillerde ablatif de denmektedir. Hint-Avrupa dillerinden Latincede, Arnavutçada, Ermenicede ve Sanskritçede bulunmaktadır.
benden
|
senden
|
ondan
|
bizden
|
sizden
|
onlardan
|
Başka dillerdeki hâller[değiştir | kaynağı değiştir]
Genitif[değiştir | kaynağı değiştir]
İsmin hâlleri olarak tanımlanmasına rağmen isim olmayan sözcükler de hâl ekleri alabilirler. Bunun dışında Hint-Avrupa dillerinde bilinen genitif ya da âidiyet hâli Türkçede ismin sonuna -in eki getirilerek yapılmasına rağmen ismin hâllerinden sayılmamaktadır.
Vokatif[değiştir | kaynağı değiştir]
Ayrıca bir kişiye hitap için bazı dillerde vokatif adı verilen bir başka hâl de örnek olarak Hint-Avrupa dillerinden Kürtçe ve Latincede bulunmaktadır.
Dünya dillerinde ismin hâlleri[değiştir | kaynağı değiştir]
Hâl | Anlam | Örnek | Dillere örnekler |
---|---|---|---|
Abesif | yokluk, bulunmama durumu | öğretmensiz | Estonyaca, Fince |
Ablatif (1) | dolaylı hâl | öğretmenle ilgili | Arnavutça, Ermenice, Sanskritçe, Latince, Litvanyaca, Fince |
Ablatif (2) | yol hareketi | öğretmenden çekildi | Arnavutça, Ermenice, Çuvaşça, Azerice, Estonyaca, Fince, Japonca, Latince, Macarca, Sanskritçe, Tibetçe,Türkçe, Özbekçe |
Absolutif | geçişsiz fiillerin özneleri; geçişli fiillerin nesneleri | öğretmen yahut öğretmeni | Ergatif diller |
Adesif | yakınında | öğretmende | Estonyaca, Fince, Litvanyaca (eskiden), Macarca |
Akusatif | doğrudan nesneler | öğretmeni | Arapça, çoğu Hint-Avrupa dilinde, Esperanto, Macarca, Türkçe |
Alatif veya diketif | bir yere doğru hareket | öğretmene doğru | Baskça, Fince, Estonyaca, Litvanyaca (eskiden), Macarca, Tibetçe |
Ekvatif | karşılaştırma | öğretmen gibi | Sümerce |
Datif | yön veya alıcı; dolaylı nesne | öğretmene | çoğu Hint-Avrupa dilleri, Gürcüce, Macarca, Türkçe |
Delatif | bir yerden aşağı doğru yolda hareket | gemiden aşağı | Macarca |
Delimitatif (yerel genitif) | yerel âidiyet | öğretmenin, öğretmene âit | Baskça |
Derivatif | köken | Ankaralı öğretmen | Türkçe |
Elatif | dışarı çıkma | evden dışarı | Eski Yunanca, Estonyaca, Fince, Macarca |
Ergatif | geçişli fiili yürüten özne | öğretmen (ev inşâ ediyor…) | Çerkesçe[1], Baskça, Gürcüce, İnuitçe, Samoaca, Tibetçe |
Esif | durumun işâretlenmesi | öğretmen olarak | Estonyaca, Fince, Gürcüce, Laponca, Macarca (2, formâl ve modâl) |
Genitif (Genetiv) | âidiyet, ilişki | öğretmenin | çoğu Hint-Avrupa dilleri, Arapça, Macarca, Tibetçe (?), Türkçe |
İlatif | içeriye doğru hareket | eve | Estonyaca, Fince, Laponca, Litvanyaca, Macarca |
İnesif | içerisinde | evin içinde | Baskça, Macarca, Fince, Estonyaca, Litvanyaca |
İnstrüktif (1) | yapış şekli | öğretmen aracılığıyla | Fince |
Aletsel veya instrüktif (2) | ile beraber | öğretmenle | Baskça, Gürcüce, Fince, Macarca, Latince, Litvanyaca, Sanskritçe, Slav dilleri, Türkçe |
Komitatif | ile beraber | öğretmenle | Baskça, Estonyaca, Fince, Laponca, Macarca, Tibetçe |
Lokatif | yer | öğretmende | Laponca, Letonyaca, Litvanyaca, Sanskritçe, Slav dilleri, Tibetçe, Türkçe |
Nominatif | özne | öğretmen | Arapça, bütün Hint-Avrupa dilleri, Estonyaca, Fince, Gürcüce, Laponca, Macarca, Türkçe |
Oblik | kapsamlı | öğretmeni ilgilendiren | Eski Fransızca, İngilizce, Kurmanci, Zazaca |
Partitif | miktarlar | öğretmenlere | Baskça, Fince, Estonyaca |
Perlatif | bir şeyin içinden geçmek | evin içinden | Tokarca |
Posesif | âidiyet | öğretmene âit | Baskça |
Postpozisyonel | sona eklemelerden önce gelen ismin hâli | öğretmen + son pozisyon | Hintçe |
Prepositif | ismin hâli nach ilgeçten | ilgeç + öğretmen | Rusça |
Prolatif (1) | yüzeyde hareket | evden | Estonyaca |
Prolatif (2) | için veya yerine | öğretmen için | Baskça |
Sublatif | bir şeye doğru hareket | gemiye | Macarca |
Superesif | bir yerdeki pozisyon | gemide | Macarca |
Tendensyal | hareketin yönü | öğretmene doğru | Baskça |
Terminatif | hareket veya zamanın sonu | öğretmene kadar | Baskça, Estonyaca, Macarca, Tibetçe |
Translatif | durum değiştirme | öğretmen olmak | Estonyaca, Fince, Gürcüce, Macarca |
Vokatif | seslenme | (Ey) Türk Gençliği! | Gürcüce, İrlandaca, Latince, Rumca, Rumence, Ştokavca ve birkaç Slav dili (Çekçe, Lehçe, Litvanyaca, Ukraynaca ve Üst Sorbca gibi) |
- ^ Mukhadin Kumakhov, Karina Vamling and Zara Kumakhova. Ergative case in the Circassian languages (Working Papers bas.). Lund University, Dept. of Linguistics. s. 93-111.