İsmin hâlleri
| Örnekler |
|---|
|
Türkçede ismin hâlleri (bk. durum kuramı); kelimeleri belirtme (yükleme), yönelme, bulunma ve ayrılma açısından tanımlayan, sözcüğün yalın hâl ile hâl eki almış durumlarından her biridir. Türkçede ismin beş farklı hâli vardır:
- Yalın hâli
- -e hâli (yönelme)
- -i hâli (belirtme)
- -de hâli (bulunma)
- -den hâli (ayrılma/çıkma)
Hâl ekleri, büyük ve küçük ünlü uyumuna göre "i" yerine "ı", "u" veya "ü" ile "e" yerine "a" harfi ile oluşturulacak şekilde değişir.
- çayı, okulu, tatlıyı, çöpü...
- çaya, okula, tatlıya, çöpe...
Benzer şekilde -de ve -den eklerindeki "d" sesleri de ünsüz sertleşmesine uğrayarak "t"ye dönüşebilir.
- işte, çöpten, tatlıda, tatlıdan vb.
Yalın hâl[değiştir | kaynağı değiştir]
Kelimelerin hal eki almamış halidir. Başka dillerde nominatif olarak bilinir.
Çoğul eki, iyelik eki ya da tamlama eki almış sözcükler de yalın durumdadır.
benbende
|
sen
sende |
o
onda |
biz
bizde |
siz
sizde |
onlar
onlarda |
-e hâli (yönelme hâli)[değiştir | kaynağı değiştir]
Sözcüklerin -e ya da -a eki almış hâlleridir. Adın yönelme durumu sonuna geldiği sözcüğü dolaylı tümleç yapar. Yüklemin bildirdiği eylemin "nereye" yöneldiğini gösterir. Başka dillerde datif olarak bilinir.
bana
|
sana
|
ona
|
bize
|
size
|
onlara
|
- Yarın okula beni annem bırakacak.
- Bu yaz Rusya'ya gideceğiz.
-i hâli (belirtme hâli)[değiştir | kaynağı değiştir]
Sözcüklerin -i, -ı ya da -u eki almış hâlleridir. Adın belirtme durumu eki, adın sonuna geldiği sözcüğü belirtili nesne yapar. Yüklemin neyi, neleri, kimi, kimleri belirttiğini gösterir. Başka dillerde akuzatif olarak bilinir.
beni
|
seni
|
onu
|
bizi
|
sizi
|
onları
|
- Annem bizi eve götürdü.
- Bulaşıkları yıkadım.
3. tekil şahıs iyelik eki olan -i ve -si ekleri hâl eki değildir:
- (Onun) Kitabı yere düşmüş. (isim tamlamasında iyelik eki)
- Şu kitabı verir misin? (belirtme hâl eki)
-de hâli (bulunma hâli)[değiştir | kaynağı değiştir]
Sözcüklerin -de ya da -da almış hâlleridir. Bu ekler sonuna geldiği sözcüğü dolaylı tümce yapar. Yüklemin bildirdiği eylemi gösterir. Çoğu Hint-Avrupa dilinde mevcut olmayan bu isim hâline bu dillerde lokatif de denmektedir. Eski Latince ve Almancada bulunan bu hâl, zamanla ismin yönelme (datif) ve genitif (aidiyet) hâlleriyle kaynaşmıştır. Günümüzde Hint-Avrupa dillerinden Lehçede ve Slovakçada bulunur.
bende
|
sende
|
onda
|
bizde
|
sizde
|
onlarda
|
-den hâli (ayrılma hâli)[değiştir | kaynağı değiştir]
Sözcüklerin -den ya da -dan eki almış hâlleridir. Adın ayrılma durumu nereden ayrıldığımızı gösterir. Bu ek sonuna geldiği sözcüğü dolaylı tümleç yapar. Çoğu Hint-Avrupa dilinde mevcut olmayan bu isim hâline bu dillerde ablatif de denmektedir. Hint-Avrupa dillerinden Latincede, Arnavutçada, Ermenicede ve Sanskritçede bulunmaktadır.
benden
|
senden
|
ondan
|
bizden
|
sizden
|
onlardan
|
Başka dillerdeki hâller[değiştir | kaynağı değiştir]
Genitif[değiştir | kaynağı değiştir]
İsmin hâlleri olarak tanımlanmasına rağmen isim olmayan sözcükler de hâl ekleri alabilirler. Bunun dışında Hint-Avrupa dillerinde bilinen genitif ya da aidiyet hâli Türkçede ismin sonuna -in eki getirilerek yapılmasına rağmen ismin hâllerinden sayılmamaktadır. Türkçede genitif, ilgi eki olarak tanındı.
Vokatif[değiştir | kaynağı değiştir]
Ayrıca bir kişiye hitap için bazı dillerde vokatif adı verilen bir başka hâl de örnek olarak Hint-Avrupa dillerinden Kürtçe ve Latincede bulunmaktadır.
Dünya dillerinde ismin hâlleri[değiştir | kaynağı değiştir]
| Hâl | Anlam | Örnek | Dillere örnekler |
|---|---|---|---|
| Abesif | yokluk, bulunmama durumu | öğretmensiz | Estonyaca, Fince |
| Ablatif (1) | dolaylı hâl | öğretmenle ilgili | Arnavutça, Ermenice, Sanskritçe, Latince, Litvanyaca, Fince |
| Ablatif (2) | yol hareketi | öğretmenden çekildi | Arnavutça, Ermenice, Çuvaşça, Azerice, Estonyaca, Fince, Japonca, Latince, Macarca, Sanskritçe, Tibetçe,Türkçe, Özbekçe |
| Absolutif | geçişsiz fiillerin özneleri; geçişli fiillerin nesneleri | öğretmen yahut öğretmeni | Ergatif diller |
| Adesif | yakınında | öğretmende | Estonyaca, Fince, Litvanyaca (eskiden), Macarca |
| Akuzatif | doğrudan nesneler | öğretmeni | Arapça, çoğu Hint-Avrupa dilinde, Esperanto, Macarca, Türkçe |
| Alatif veya diketif | bir yere doğru hareket | öğretmene doğru | Baskça, Fince, Estonyaca, Litvanyaca (eskiden), Macarca, Tibetçe |
| Ekvatif | karşılaştırma | öğretmen gibi | Sümerce |
| Datif | yön veya alıcı; dolaylı nesne | öğretmene | çoğu Hint-Avrupa dilleri, Gürcüce, Macarca, Türkçe |
| Delatif | bir yerden aşağı doğru yolda hareket | gemiden aşağı | Macarca |
| Delimitatif (yerel genitif) | yerel âidiyet | öğretmenin, öğretmene âit | Baskça |
| Derivatif | köken | Ankaralı öğretmen | Türkçe |
| Elatif | dışarı çıkma | evden dışarı | Eski Yunanca, Estonyaca, Fince, Macarca |
| Ergatif | geçişli fiili yürüten özne | öğretmen (ev inşâ ediyor…) | Çerkesçe[1], Baskça, Gürcüce, İnuitçe, Samoaca, Tibetçe |
| Esif | durumun işâretlenmesi | öğretmen olarak | Estonyaca, Fince, Gürcüce, Laponca, Macarca (2, formâl ve modâl) |
| Genitif (Genetiv) | aidiyet, ilişki | öğretmenin | çoğu Hint-Avrupa dilleri, Arapça, Macarca, Tibetçe (?), Türkçe |
| İlatif | içeriye doğru hareket | eve | Estonyaca, Fince, Laponca, Litvanyaca, Macarca |
| İnesif | içerisinde | evin içinde | Baskça, Macarca, Fince, Estonyaca, Litvanyaca |
| İnstrüktif (1) | yapış şekli | öğretmen aracılığıyla | Fince |
| Aletsel veya instrüktif (2) | ile beraber | öğretmenle | Baskça, Gürcüce, Fince, Macarca, Latince, Litvanyaca, Sanskritçe, Slav dilleri, Türkçe |
| Komitatif | ile beraber | öğretmenle | Baskça, Estonyaca, Fince, Laponca, Macarca, Tibetçe |
| Lokatif | yer | öğretmende | Laponca, Letonyaca, Litvanyaca, Sanskritçe, Slav dilleri, Tibetçe, Türkçe |
| Nominatif | özne | öğretmen | Arapça, bütün Hint-Avrupa dilleri, Estonyaca, Fince, Gürcüce, Laponca, Macarca, Türkçe |
| Oblik | kapsamlı | öğretmeni ilgilendiren | Eski Fransızca, İngilizce, Kurmanci, Zazaca |
| Partitif | miktarlar | öğretmenlere | Baskça, Fince, Estonyaca |
| Perlatif | bir şeyin içinden geçmek | evin içinden | Tokarca |
| Posesif | aidiyet | öğretmene âit | Baskça |
| Postpozisyonel | sona eklemelerden önce gelen ismin hâli | öğretmen + son pozisyon | Hintçe |
| Prepositif | ismin hâli nach ilgeçten | ilgeç + öğretmen | Rusça |
| Prolatif (1) | yüzeyde hareket | evden | Estonyaca |
| Prolatif (2) | için veya yerine | öğretmen için | Baskça |
| Sublatif | bir şeye doğru hareket | gemiye | Macarca |
| Superesif | bir yerdeki pozisyon | gemide | Macarca |
| Tendensyal | hareketin yönü | öğretmene doğru | Baskça |
| Terminatif | hareket veya zamanın sonu | öğretmene kadar | Baskça, Estonyaca, Macarca, Tibetçe |
| Translatif | durum değiştirme | öğretmen olmak | Estonyaca, Fince, Gürcüce, Macarca |
| Vokatif | seslenme | (Ey) Türk Gençliği! | Gürcüce, İrlandaca, Latince, Rumca, Rumence, Ştokavca ve birkaç Slav dili (Çekçe, Lehçe, Litvanyaca, Ukraynaca ve Üst Sorbca gibi) |
Türkçedeki İsmin Hâl (Durum) Eklerinin Örnekleri[değiştir | kaynağı değiştir]
| Akuzatif[not 1]
|
Datif[not 2] [not 3][not 4] [not 5]
|
Lokatif[not 6][not 7]
|
Ablatif[not 8]
[not 9]
|
Genitif
|
|---|---|---|---|---|
| çiçeği | çiçeğe | çiçekte | çiçekten | çiçeğin |
| sokağı | sokağa | sokakta | sokaktan | sokağın |
| kilidi | kilide | kilitte | kilitten | kilidin |
| paketi | pakete | pakette | paketten | paketin |
| saati | saate | saatte | saatten | saatin |
| ağacı | ağaca | ağaçta | ağaçtan | ağacın |
| yüzüğü | yüzüğe | yüzükte | yüzükten | yüzüğün |
| çorabı | çoraba | çorapta | çoraptan | çorabın |
| rolü | role | rolde | rolden | rolün |
| işgali | işgale | işgalde | işgalden | işgalin |
| misali | misale | misalde | misalden | misalin |
| petrolü | petrole | petrolde | petrolden | petrolün |
| yurdu | yurda | yurtta | yurttan | yurtun |
| inanı | inana | inanda | inandan | inanın |
| kalbi | kalbe | kalpte | kalpten | kalbin |
| borcu | borca | borçta | borçtan | borcun |
| şahsı | şahsa | şahısta | şahıstan | şahsın |
| zehri | zehire | zehirde | zehirden | zehrin |
| karını | karına | karında | karından | karının |
| alnı | alna | alında | alından | alnın |
| kristali | kristale | kristalde | kristalden | kristalin |
| Konak’ı | Konak’a | Konak’ta | Konak’tan | Konak’ın |
| konağı | konağa | konakta | konakta | konağın |
| ağızı | ağza | ağızda | ağızdan | ağzın |
| akılı | akla | akılda | akıldan | aklın |
| gömleği | gömleğe | gömlekte | gömlekten | gömleğin |
| dikkati | dikkate | dikkatte | dikkatten | dikkatin |
| vakti | vakte | vakte | vakitten | vakitin |
| uzağı | uzağa | uzakta | uzaktan | uzağın |
| suyu | suya | suda | sudan | suyun |
| neyi | neye | nede | neden | neyin |
| ideali | ideale | idealde | idealden | idealin |
| kol saatini | kol saatine | kol saatinde | kol saatinden | kol saatinin |
| rengi | renge | renkte | renkten | rengin |
| hayatı | hayata | hayatta | hayattan | hayatın |
| hukuku | hukuka | hukukta | hukuktan | hukukun |
| bileti | bilete | bilette | biletten | biletin |
| geçidi | geçide | geçitte | geçitten | geçidin |
| göğü | göğe | göğünde | göğünden | göğünün |
| cebi | cebe | cepte | cepten | cebin |
| isimi | isme | isimde | isimden | ismin |
| normali | normale | normalde | normalden | normalin |
| mutluluğu | mutluluğa | mutlulukta | mutluluktan | mutluluğun |
| hayali | hayale | hayalde | hayalden | hayalin |
| sosyali | sosyale | sosyalde | sosyalden | sosyalin |
| oğlanı | oğlana | oğlanda | oğlandan | oğlanın |
| oğlu | oğla | oğulda | oğuldan | oğlun |
| kültürü | kültüre | kültürde | kültürden | kültürün |
| Ege Denizi’ni | Ege Denizi’ne | Ege Denizi’nde | Ege Denizi’nden | Ege Denizi’nin |
| piyanisti | piyaniste | piyanistte | piyanistten | piyanistin |
| havası | havaya | havada | havadan | havanın |
| hava alanını | hava alana | hava alanda | hava alandan | hava alanının |
| bunu | buna | bunda | bundan | bunun |
| ışığı | ışığa | ışıkta | ışıktan | ışığın |
| beni | bene | bende | benden | benim |
| bizi | bize | bizde | bizden | bizim |
| ahlaki | ahlaka | ahlakta | ahlaktan | ahlakın |
| tankı | tanka | tankta | tanktan | tankın |
| milleti | millete | millette | milletten | milletin |
| devleti | devlete | devlette | devletten | devletin |
| pasaportu | pasaporta | pasaportta | pasaportun | pasaportun |
| taşıtı | taşıta | taşıtta | taşıttan | taşıtın |
| umudu | umuda | umutta | umuttan | umutun |
| ayakkabıyı | ayakkabıya | ayakkabıda | ayakkabıdan | ayakkabının |
| burcu | burca | burçta | burçtan | burcun |
Notlar[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ Hayatı sevmek, gazeteyi okumak, camları silmek, ödevini yapmak, sesini duymak, kapıyı açmak, üzümü toplamak. Not: Saat yediyi beş geçiyor. Üçü çeyrek geçiyor.
- ^ Saat dokuza on var. On ikiye çeyrek var. Kaç liraya? Kaça?
- ^ Ablatif ve datifin (ayrılma ve yönelme) cümlede bir arada kullanılması: İzmir’den İstanbul’a gitmek, şehirden şehire dolaşmak, evden okula yürümek.
- ^ Edatlardan -e ile bağlananlar: bize göre, bize karşı, her şeye rağmen, kışa doğru, o konuya dair, size ait, yağmura rağmen, iyiliklerine karşılık...
- ^ Yönelme eki alınca kişi zamirleri ben ve sen sözlerinin ünlüleri değişir: ben-e > bana, sen-e > sana
- ^ Kesir sayları kurar: Yüzde yirmi faiz, dörtte bir elma, yüzde yetmiş devam, binde bir ihtimal, yüzde on beş indirim.
- ^ -de+ek-fill örneği: –Yarın evde misiniz? – Hayır, okuldayım. – Şimdi neredesiniz? - Şu anda dersteyiz. Otur-mak-ta-dır (oturuyor), otur-mak-ta-y-dı (oturuyordu), otur-mak-ta-y-mış (oturuyormuş), otur-mak-ta-y-sa (oturuyorsa).
- ^ Bazı edatlar isme -den ile bağlanır (-den önce, - den sonra, -den dolayı, - den beri, -den itibaren, -den başka vb.): kahvaltıdan önce, yemekten sonra, yağmurdan dolayı, sabahtan beri, bugünden itibaren, Ayşe’den başka.
- ^ -den+ek-fill (ait olma bildirir): Kimlerdensiniz? Ahmet de bizdendir. (Bizim takımdandır.) Bulgaristan göçmenlerindenmiş. Sizin öğrencilerinizdenim.
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ Mukhadin Kumakhov, Karina Vamling and Zara Kumakhova. Ergative case in the Circassian languages (Working Papers bas.). Lund University, Dept. of Linguistics. s. 93-111.