İçeriğe atla

İşbiliye Emirliği

Koordinatlar: 37°23′24″K 5°59′24″B / 37.39000°K 5.99000°B / 37.39000; -5.99000
Vikipedi, özgür ansiklopedi
İşbiliye Emirliği
طائفة إشبيليّة
Abbâdîler
1023-1091
{{{arma_açıklaması}}}
Arma
İşbiliye'nin en geniş toprak sınırları, y. 1080.
İşbiliye'nin en geniş toprak sınırları, y. 1080.
Başkentİşbiliye (Sevilla)
Yaygın dil(ler)Arapça, Berberi dilleri, Mozarapça, İbranice[1]
Resmî din
İslam, Hristiyanlık (Mozarap Riti), Yahudilik
HükûmetMonarşi
Emir 
• 1023–1042
Ebü’l-Kāsım
• 1042–1069
Mu‘tazıd-Billâh
• 1069-1091
Mu‘temid-Alellah
Tarihî dönemOrta Çağ
• Kurtuba halifeliğin zayıflaması
1023
• Murâbıtlar tarafından fethedilmesi
1091
• Dağılışı
1091
Para birimiDirhem, Dinar
Öncüller		 Ardıllar
Endülüs Emevî Devleti
Murâbıtlar
Günümüzdeki durumuİspanya
Portekiz
Cebelitarık

İşbiliye Emirliği (Arapça: طائفة إشبيليّة) (İspanyolca: Taifa de Sevilla), İber Yarımadası'nın güneyinde yer alan bir arap tayfa devletiydi.[2] Emirlik, Abbâdîler tarafından 1023'de kuruldu ve 1091 yılında Murâbıtlar tarafından fethedilene kadar varlığını sürdürdü. En geniş toprak sınırları günümüzde İspanya, Portekiz ve Cebelitarık'ta yer almaktadır.[3][4][5]

Tarihçe

[değiştir | kaynağı değiştir]

Köken ve kuruluş

[değiştir | kaynağı değiştir]

Aslen Hîre Kralı Nu‘mân b. Münzir el-Lahmî’nin soyundan (Lahmîler) gelen ataları, Endülüs’ün fethinden hemen sonra Humus’tan İşbiliye’ye (Sevilla) göç ederek oraya yerleşmişlerdi.[6][7]

İşbiliye'nin diğer tayfa devletlerini fethetmesi.

Abbâdîlere mensup Ebü’l-Velîd İbn Abbâd, İşbiliye'nin zengin ve nüfuzlu kişilerinden biriydi ve bu şehrin kadılığını yapmaktaydı. Kurtuba Halifeliği, ikinci Endülüs fitnesi [en] (1009-1031) olarak bilinen bir dönemde önce parçalandı sonra yıkıldı. İç savaşın başladığı yıllarda birçok önemli şahsiyet Kurtuba'dan kaçmak zorunda kaldı. Zenginliği ve cömertliği ile bilinen Ebü’l-Velîd onların büyük bir kısmını himaye altına aldı.[8]

Ebü’l-Kāsım Muhammed b. Abbâd (1023-1042)

[değiştir | kaynağı değiştir]

Ebü’l-Kāsım [en], Ebü’l-Velîd’ın oğluydu.[7] Hammûdîler 1016 yılında Kurtuba'da Halifeliği ele geçirdi ve ilk halife Ali b. Hammûd oldu (h.  1016-1018). İşbiliye valisi olarak atanan halifenin kardeşi Kāsım b. Hammûd, Ebü’l-Kāsım [en]'ı babası Ebü’l-Velîd'den sonra kadılık makamına getirdi. 1018 yılında halife öldürülünce, kardeşi Kāsım b. Hammûd halife seçildi (h.  1018-1021) ve Kurtuba'ya yerleşti. Gitmeden önce İşbiliye'nin idaresini Ebü’l-Kāsım'a devretti. Zamanla hakimiyetini arttıran Ebü’l-Kāsım 1023 yılında İşbiliye Emirliği'ni kurdu. Hammûdîler’e bağlı kaldı ve adlarını hutbede okuttu ancak Hammûdîler’e bağlı askerlerin bir daha şehre girmesine izin vermedi.[7]

1030 yılında Bâce’yi (Beja) ele geçirdi ancak onu en çok uğraştıran konu Karmûne’yi (Carmona) işgal eden (1035) ve İşbîliye’yi doğrudan tehdit etmeye başlayan Mâleka emiri Yahyâ el-Mu‘telî'ydi. Yahyâ el-Mu‘telî, öldürülen ilk Hammûdî halifesi Ali bin Hammûd'un oğluydu.[7]

Fitne döneminde Endülüs Emevî Halifesi II. Hişâm kayboldu ve kendisinden bir daha haber alınamadı. Ebü’l-Kāsım ona çok benzeyen Halef el-Husrî adlı bir müezzini buldu ve İşbiliye'ye getirdi. II. Hişâm'ı bulduğunu iddia ederek ona biat etti (1035) ve Hammûdîler’e olan bağlılığını sona erdirdi. Bazı tayfa devletleri de Şiî Hammûdîlerin yerine, bilerek ya da bilmeyerek bu sahte halifeye biat etme kararı aldı. Ancak Ebü’l-Kāsım kurnaz biriydi. Sahte halife kendisine biat için gelenlere Ebü’l-Kāsım’ın oğlunu (İsmâil) başvezir (hâcib [en]) tayin ettiğini söylüyordu. Sahte halife nedeniyle Yahyâ el-Mu‘telî'nin manevi gücü azalırken Ebü’l-Kāsım nüfuzunu İşbîliye dışına yayma imkânına kavuşmuş oldu.[7]

Yahyâ el-Mu‘telî'nin Karmûne’yi işgal etmesiyle, Karmûne emiri Muhammed b. Abdullah el-Birzâlî [fr] İşbiliye'ye sığındı. Ebü’l-Kāsım'ın oğlu İsmâil komutasındaki Karmûne ve İşbiliye orduları Karmûne'yi geri aldı (1035) ve meydana gelen savaşta el-Mu‘telî öldürüldü. 1039 yılında Ebü’l-Kāsım Karmûne'yi işgal etti ancak Karmûne emiri diğer berberi tayfaları ile ittifak kurdu (Meriye (Almería) ve Gırnata (Granada)) ve şehri geri aldı (1039).[9]

Ebü’l-Kāsım'ın oğlu İsmâil, Kurtuba'ya başarısız bir sefer yaptı ve dönüş yolunda Gırnata Emiri Bâdîs b. Habbûs [en] tarafından savaşta öldürüldü (1039). Onun yerine kardeşi el-Mu‘tazıd hâcibliğe getirildi.[7]

1042'de Gırnata Emiri Bâdîs b. Habbûs [en] İşbiliye'ye bir sefer düzenledi ve meydana gelen savaşta Ebü’l-Kāsım öldürüldü.[10]

Ebû Amr Abbâd el-Mu‘tazıd-Billâh (1042-1069)

[değiştir | kaynağı değiştir]

Yerine oğlu Mu‘tazıd-Billâh [en] geçti. Mu'tazid, Endülüs'te tekrar Arap hakimiyetini sağlamak istiyordu ve komşu küçük Berberi hanedanlarını ortadan kaldırmak için harekete geçti. Bu hamle karşısında Zîrîler'in Gırnata Hükümdarı Bâdîs b. Habbûs; Mevrûr (Morón), Karmûne (Carmona) ve Erkûş (Arcos) berberi liderleri ile ittifak kurdu.[11] Bu ittifaka rağmen 1044 yılında Mirtüle'yi (Mértola), 1051 yılında Şentemeriyetülgarp (Algarve) ve Saltis ve Velbe'yi (Huelva), 1053 yılında da Leble'yi (Niebla) almayı başardı.[12]

Sonraki yıllarda Mu'tazid ittifak üyeleri ile iyi ilişkiler kurdu. Oğlunun sünnet düğünü için onları İşbiliye'ye davet etti. Bu davete sadece Mevrûr (Morón) emiri Muhammed b. Nûh ed-Demmerî, Erkûş (Arcos) emiri Abdûn b. Muhammed ve dostu Runde emiri Ebû Nur Hilal b. Ebû Kurre [en] icap etti. Sarayda onlara pusu kurup, Mevrûr ve Erkûş emirleri ile beraberindeki kişileri yakalatıp hapse attı, bir süre sonra da öldürttü (1053). Berberi ittifakına katılmayan Ebû Nur Hilal’i öldürmedi ancak 4 yıl esaret altında tuttu.[11][13]

Daha sonra Şilb (Silves), Cezîretülhadrâ ve berberi emirliklerin bir çoğunu (Runde, Mevrûr, Erkûş ve Karmûne) fethetti.

1063 yılında İşbiliye topraklarına saldıran León Kralı I. Ferdinand [en] ile anlaşma yaptı ve yıllık haraç ödemeyi kabul etti.

İbn Abbâd Mu‘temid-Alellah (1069-1091)

[değiştir | kaynağı değiştir]

Mu‘temid babasının ölümü ile tahta geçti. Birkaç ay sonra sürgündeki eski nedimi İbn Ammâr [en]’ı vezirliğe getirdi.[14]

1070 yılında Cehverîler’in elindeki Kurtuba’yı (Córdoba) aldı. Fakat beş yıl sonra Tuleytula (Toledo) Emîri Yahyâ el-Kâdir [en], León ve Kastilya Kralı VI. Alfonso'nun askeri desteği ile Kurtuba'yı Mu‘temid'in elinden almayı başardı. Mu‘temid burayı 1078 yılında tekrar topraklarına kattı.[15]

Mu‘temid de birçok tayfa devleti gibi VI. Alfonso’ya yıllık vergi ödüyordu. Alfonso, Endülüs’ü müslümanlardan geri almak için (reconquista) İşbiliye'ye iki sefer düzenledi fakat İbn Ammâr’ın siyasî becerisi sayesinde iki kat vergi almayı kabul etti ve saldırılardan vazgeçti (1078).[16]

Mu‘temid, İbn Tâhir’in hâkimiyetinde bulunan Mürsiye’yi (Murcia) alması için veziri İbn Ammâr [en] ve komutanı İbn Reşîḳ el-Kuşeyrî'yi görevlendirdi. Barcelona (Berşelûne) Kontu II. Berenguer Ramon [en]’dan aldıkları askeri destek ile şehri ele geçirdiler (1078). İbn Ammâr idareyi Mu‘temid’e bağlamak yerine orada bağımsızlığını ilan etti. 1081 yılında İbn Reşîḳ el-Kuşeyrî bir isyan ile Mürsiye'yi ele geçirdi ve İbn Ammâr kaçmak zorunda kaldı. 1084 yılında Şekūre (Segura) Kalesinde yakalanıp para kaşılığında Mu‘temid'e satıldı ve kısa bir süre sonra da öldürüldü.[12][14][17][18]

VI. Alfonso’nun 1080 yılında Zünnûnîler [en]’in elinde bulunan Endülüs’ün en önemli şehirlerinden Tuleytula’yı kuşatması ve beş yıl sonra ele geçirmesi Mu‘temid ve bütün Tayfa devletleri için bir kırılma noktası oldu. Tüm Endülüs'ün hristiyan hakimiyetine girme tehlikesini farkeden Mu‘temid, Murabıt hükümdarı Yûsuf b. Tâşfîn’den yardım istedi. 1086 yılında güçlü bir orduyla Cezîretülhadrâ’ya (Algeciras) geçen Yûsuf b. Tâşfîn, Mu‘temid ve müttefik diğer emirler tarafından karşılandı. Zellâka (Sagrajas) ovasında yapılan savaşta Murâbıt-Endülüs ortak ordusu sayıca üstün hristiyan ordusunu ağır bir yenilgiye uğrattı.[12] Savaştan sonra Yûsuf b. Tâşfîn Kuzey Afrika'ya geri döndü ancak Alfonso Endülüs şehirlerine tekrar saldırmaya başladı. Bu sefer Mu‘temid bizzat Marakeş’e giderek Yûsuf b. Tâşfîn’den tekrar yardım istedi. 1088 yılında ikinci defa Endülüs’e geçti ama tayfa devletleri arasındaki anlaşmazlıkları görünce geri döndü (1089).

Endülüs'lü müslümanlar iyice zayıflayınca Yûsuf b. Tâşfîn İberya'daki İslam hakimiyetini tekrar sağlamak için emirlikleri birleştirme kararı aldı ve üçüncü defa Endülüs’e geçti (1090). Yûsuf Endülüs şehirlerini birer birer ele geçirdi ve sıra İşbiliye'ye gelince Mu‘temid Alfonso’dan yardım istedi.[19] Alfonso büyük bir orduyu Murâbıt kuvvetlerinin üzerine gönderdi ancak Hısnü’l-Müdevver (Almodóvar del Río) yakınlarında meydana gelen savaşta mağlup edildi (1091). Hristiyan yardımından mahrum kalan Mu‘temid şehri teslim etmek zorunda kaldı. Yûsuf b. Tâşfîn bütün mal varlığına el koydu ve Mu‘temid'i ailesiyle birlikte sürgüne gönderdi. Önce Tanca’ya, ardından Meknes’e ve daha sonra Marakeş yakınında bulunan Ağmât [en]’a gönderildi. Burada 1095 yılında vefat etti.

Kültür, ilim ve ticaret

[değiştir | kaynağı değiştir]

İşbiliye'de Müslümanlar çoğunlukta yaşamaktaydı ve azınlık statüsünde Hristiyan ve Yahudi cemaatleri bulunmaktaydı.[20] Endülüs'ün Arap kültürünü benimsemiş Hristiyan sakinlerine Mozarap Hristiyanları denmekteydi. Mozarap, müsta‘rib[n. 1] kelimesinden gelmektedir. Yahudilerin yüksek devlet görevlerine geldikleri bilinmektedir. Yahudi vezirlerin idaresinde Gırnata ve İşbiliye orduları birbirleriyle savaşmıştı.[22]

Endülüs şiiri Mu‘tazıd-Billâh döneminde zirveye ulaşmıştır. İyi bir şair ve divan sahibi olan Mu‘tazıd, şair ve mûsikişinasları himayesi altına almıştır. Şairler arasında Ebû Bekir Muhammed b. Melah, Ebü’l-Velîd İbnü’l-Muallim, A‘lem eş-Şentemerî, İbn Ammâr el-Endelüsî ve Ebü’l-Velîd el-Bâcî sayılabilir.[13] Şair ve vezir İbn Zeydûn [en]'dan ders alan Mu‘temid-Alellah tıpkı babası gibi iyi bir şair ve divan sahibiydi.[14][23][24]

Kurtuba ve Tuleytula, Endülüs Emevî Devleti hükümdarlığında birer ilim merkeziydi. 1070'de Kurtuba'nın ilhak edilmesiyle oradaki ünlü alimler İşbiliye'ye davet edilmişti. Ayrıca Tuleytula'nın 1085'te VI. Alfonso tarafından alınması ile buradan kaçan ilim ve bilim adamları İşbiliye'ye sığınmıştı. Bu iki olay İşbiliye'yi Endülüs'ün ilim merkezi haline getirdi. Gelişmiş bir usturlab icat eden astronom Zerkâlî ve saray bahçelerinin bakımını üstlenen botanikçi İbn Bassâl [en] gibi sayısız ilim adamının İşbiliye'de yaşadığı bilinmektedir.[25]

Lüster tekniğinin gelişmesiyle İşbiliye'de 11. yüzyılın ikinci yarısından itibaren seramik imalatının hızlandığı bilinmektedir. Seramiklerin üzerine Mu‘tazıd veya Mu‘temid'in adı işleniyordu.[26] Üretilen ürünler arasında kase, tabak ve ibrik gibi sırlı polikrom yemek servis kapları da bulunmaktaydı.[27]

Hristiyan krallıklarla ilişkiler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Hristiyan krallıklara koruma ve askeri destek için haraç (Parias [en]) ödeyen tayfalardan biri de İşbiliye Emirliği idi.[28] Tayfaların birçoğu sınırlı sayıda bir orduya sahip olduğu için Hristiyan paralı askerlere muhtaçtı.[29] Zamanla haraçların artması İşbiliye'de vergilerin artmasına yol açtı. Mu'temid hükümdarlığının sonlarına doğru isyanlar çıktı ve bu olay Murâbıtların İşbiliye Emirliği'ni kolayca fethetmesine neden oldu.[30]

Taifa Emirleri

[değiştir | kaynağı değiştir]

Abbâdîler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Dış bağlantılar

[değiştir | kaynağı değiştir]

Ayrıca bakınız

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
Notlar
  1. ^ Sözlükte “Araplaşmış, Arap gibi görünen” anlamındaki müsta‘rib kelimesi, Araplaşan hıristiyanları böyle bir değişime uğramayan kuzeydeki hıristiyanlardan ayırmak için -tahkir edici bir vurgu da içerecek biçimde- İspanyol kaynaklarına girdiği mozarap (muzaraves, muztarabes, moçarabes, mozarabos) şeklinde bütün tarihçiler tarafından kullanılmıştır.[21]
Dipnotlar
  1. ^ Zwartjes, Otto (2006). "Andalus". Versteegh, Kees (Ed.). Encyclopedia of Arabic Language and Linguistics. Brill Academic Publisher. s. 58. 
  2. ^ Kennedy, Hugh (11 Haziran 2014). Muslim Spain and Portugal: A Political History of Al-Andalus (İngilizce). Routledge. ISBN 9781317870418. 
  3. ^ Enrique Gordo, Moorish Spain: Cordoba, Seville, and Granada (New York: Crown Publishers, Inc, 1963), 62-75.
  4. ^ Brian Catlos, Kingdoms of Faith: A History of Islamic Spain (New York: Basic Books, 2018), 203.
  5. ^ Hugh Kennedy, Muslim Spain and Portugal: A Political History of al-Andalus (London: LongmanLimited, 1996), 153.
  6. ^ "Hakkı Dursun Yıldız, ABBÂDÎLER, İslam Ansiklopedisi". 14 Ocak 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2025. 
  7. ^ a b c d e f "Mehmet Özdemir, İBN ABBÂD, Ebü'l-Kāsım, İslam Ansiklopedisi". 13 Haziran 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2025. 
  8. ^ "Mehmet Özdemir, İBN ABBÂD, Ebü'l-Velîd, İslam Ansiklopedisi". 21 Ocak 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2025. 
  9. ^ Ramón Menéndez Pidal [en]. Historia de España. 1999. Tomo VIII-I: Los Reinos de Taifas, pag. 50-51
  10. ^ "Abdülkerim Özaydın, BÂDÎS b. HABBÛS, İslam Ansiklopedisi". 3 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2025. 
  11. ^ a b "María Paz Torres Palomo, İBN HAZRÛN, İslam Ansiklopedisi". 17 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ocak 2025. 
  12. ^ a b c "ʿAbbādid dynasty | Muslim dynasty | Britannica". www.britannica.com (İngilizce). 10 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Nisan 2022. 
  13. ^ a b "Câsim el-Ubûdî, MU'TAZID-BİLLÂH el-ABBÂDÎ, İslam Ansiklopedisi". 18 Ocak 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2025. 
  14. ^ a b c "Lütfi Şeyban, MU'TEMİD-ALELLAH, İbn Abbâd, İslam Ansiklopedisi". 26 Ocak 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2025. 
  15. ^ "Medieval Spains: Seville". 15 Ağustos 2003. 15 Ağustos 2003 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Nisan 2022. 
  16. ^ ‘Abd Allāh, manuscript, early twelfth century, in Medieval Iberia: Readings from Christian, Muslim, and Jewish Sources 2nd ed, ed. by Olivia Remie Constable (Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 2012), 142-146.
  17. ^ "Thomas B.İrving, İBN REŞÎḲ el-KUŞEYRÎ, İslam Ansiklopedisi". 14 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Şubat 2025. 
  18. ^ Kremp 1996, s. 266.
  19. ^ Urquízar Herrera, Antonio (2017). Admiration and Awe : Morisco Buildings and Identity Negotiations in Early Modern Spanish Historiography. Oxford: OUP Oxford. s. 17. ISBN 978-0-19-251800-2. OCLC 986032907. 
  20. ^ Ibn Darraj Al-Quastalli, manuscript, Medieval Iberia: Readings from Christian, Muslim, and Jewish Sources 2nd ed, ed. by Olivia Remie Constable (Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 2012), 93-98.
  21. ^ "Jorge Lirola Delgado, MÜSTA'RİB, İslam Ansiklopedisi". 14 Ocak 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Nisan 2025. 
  22. ^ Ian Almond, Two Faiths, One Banner: When Muslims Marched with Christians across Europe’s Battlegrounds (Massachusetts: Harvard University Press, 2009), 36.
  23. ^ Joseph O’Callaghan, A History of Medieval Spain. (London: Cornell University Press, 1975), 316.
  24. ^ Edwyn Hole, Andalus: Spain under the Muslims (London: Robert Hale Limited, 1958), 29-30.
  25. ^ Brian Catlos, Kingdoms of Faith: A History of Islamic Spain (New York: Basic Books, 2018), 215.
  26. ^ BARCELÓ, CARMEN; HEIDENREICH, ANJA (2014). "Lusterware Made in the Abbadid Taifa of Seville (Eleventh Century) and ITS Early Production in the Mediterranean Region". Muqarnas. Cilt 31. ss. 245-276. doi:10.1163/22118993-00311P10. ISSN 0732-2992. JSTOR 44657304. 
  27. ^ James, Boone, Lost Civilization: The Contested Islamic Past in Spain and Portugal (London: Gerald Duckworth and Co, 2009), 138-139.
  28. ^ Hugh Kennedy, Muslim Spain and Portugal: A Political History of al-Andalus (London: LongmanLimited, 1996), 145.
  29. ^ Hugh Kennedy, Muslim Spain and Portugal: A Political History of al-Andalus (London: LongmanLimited, 1996), 150.
  30. ^ Ian Almond, Two Faiths, One Banner: When Muslims Marched with Christians across Europe’s Battlegrounds (Massachusetts: Harvard University Press, 2009), 37.
Kullanılan kaynaklar
Wikimedia Commons'ta İşbiliye Emirliği ile ilgili ortam dosyaları mevcuttur.

37°23′24″K 5°59′24″B / 37.39000°K 5.99000°B / 37.39000; -5.99000

"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=İşbiliye_Emirliği&oldid=35379323" sayfasından alınmıştır