Elias Canetti

Canetti'nin İsviçre'deki mezarı.

Elias Canetti (d. 25 Temmuz 1905, Rusçuk - ö. 14 Ağustos 1994, Zürih) 1981 Nobel Edebiyat Ödülü sahibi, kökeni 1492'de İspanya'dan göç etmiş Sefarad yahudilerine dayanan, Almanca eserler vermiş yazar.

Hayatı

25 Temmuz 1905'de, Rusçuk'ta (Ruse, Bulgaristan) yahudi bir ailenin çocuğu olarak doğan Elias Canetti, 1905'den 1911'e kadar ailesiyle Rusçuk'ta yaşamıştır. Daha sonra aile İngiltere'ye taşınmış, babanın 1912 yılında vefat etmesiyle ise Viyana'ya gitmişlerdir. Viyana'da aile yeni bir hayata adım atarken, Canetti Ladino, Bulgarca, İngilizce ve biraz da Fransızca konuşabiliyordu. Fakat, sadece 7 yaşındayken geldiği Viyana'dan itibaren genellikle kullandığı dil Almancadır. Gelecekte kaleme alacağı önemli eserlerini de Almanca yazmıştır. Viyana'dan da taşınarak aile sırasıyla Zürih ve Almanya'yada yaşamıştır. 1924 yılında Canetti Almanya'da liseden mezun olur ve kimya eğitimi görmek için aynı yıl Viyana'ya gider. Viyana'da geçirdiği yıllarda ise ömür boyu en büyük tutkusu olacak edebiyatla ilgilenmeye başlar. Viyana Üniversitesinden 1929 yılında kimya lisansını tamamlayarak mezun olur. Daha öğrenciyken yazmaya başlamış ve Viyana'daki edebiyat çevrelerine girmiştir.

1930’ların başlarında ABD’li yazar Upton Sinclair’in yapıtlarını Almanca’ya çevirdi. 1934’te kendisi gibi yazar olan, 1963’te kaybedeceği Veza Taubner ile evlendi. Bu arada Hochzeit (Düğün) ve absürd tiyatronun ilk örneklerinden olan Die Komödie der Eitelkeit (Kibir Komedisi) adlı oyunları yazdı. 1967’de Viyana’da sahneye koyulan Die Befriesteten (Sayılı Gün) insanın öleceği zamanı tam olarak bilmesi durumunda ne olacağını sorusunu soruyordu. Nazilerin Avusturya'yı işgal etmesinden çok kısa bir süre önce Paris'e, Paris'ten de Londra'ya geçti. Hayatının büyük bir bölümünü İngiltere'de geçirdi. 1970lere kadar yaşadığı İngiltere'den 1952 yılında vatandaşlık kazanmıştır. 1971’de ikinci evliliğini yapacağı, restoratör Hera Buschor’un işi gereği sık sık geldiği İsviçre’de de bir ev edindiyse de, bu döneme kadar İngiltere dışına hemen hiç çıkmadı. Yazarın Hera Buschor’dan bir kızı olduğunda yaşı altmış sekizdi. Hayatının son 20 yılını Zürih'de geçirdi ve 1994 yılında yine Zürih'te vefat etti. Elias Canetti, vasiyeti üzerine ünlü yazar James Joyce'un yanına gömülmüştür.

Başlıca Eserleri

Körleşme

Elias Canetti'nin 26 yaşında kaleme alıp 30 yaşında yayımladığı başyapıtı. Kitap 1935’te çıktı ve kısa bir süre sonra Nazi yönetimi tarafından yasaklandı. Roman yayımlandıktan sonra birçok edebiyat otoritesinin ilgisini çekmiş ve İngiltere, Fransa ve Amerika'da yoğun ilgi görmüştür. Gariptir ki, Almanca kaleme alınmış bu eser Almanya'da uzun süre ilgi görmemiş, ancak 1963'deki üçüncü baskısıyla hak ettiği üne kavuşabilmiştir. Uygarlığın yıkılışıyla insanoğlunun aşağılanması, romanın konusunu oluşturur. Körleşme,“dehşet”in romanıdır. “Yüzyılı gırtlağından yakalamaya çalışan” bu eserde Canetti, ontolojik yabancılaşmayı ve seküler dünyanın mekanik dinamiklerini romanın kahramanı, döneminin en ünlü sinoloğu olan Prof. Kien ile serimlemeye çalışır. Kendini insanlardan tamamıyla soyutlamış, insanları değersiz ve küçük gören, Viyana’da 25 bin kitabı ile beraber yaşayan, “odası dünyası kadar büyük” olan Prof. Kien’in tek tutkusu kitapları ve bilimdir. Özellikle kadınlardan nefret etmesine karşın, nasıl oluyorsa, hayatına son derece sıradan, cahil, açgözlü ve bencil bir hizmetçi kadın girer; Therese... Profesör, bu kadından kurtulmaya çalışırken, sineklerden bile değersiz bulduğu, yaşama haklarını bile fazla gördüğü insanların oyuncağı olur ve yıkıma sürüklenir.

Kitle ve İktidar

Canetti "kitle" olgusu ile ilgilenmeye daha 1925 yılında karar vermiştir. Daha sonra 1933 yılında Hitler'in Almanya'da iktidara gelmesi, Canetti'nin 1925'den beri ilgilendiği "kitle" olgusuyla "iktidar" olgusu arasındaki olası ilişkileri düşünmesine ve çözümlemeye çalışmasına neden olur. Kitle ve iktidar üzerine olan fikirlerini "Kitle ve İktidar" (Masse und Macht) ismiyle 1960 yılında yayımlamıştır. Kitabın ilk yarısı kitlenin değişik türlerinin dinamiklerinin çözümlemesine ayrılır. İkinci bölüm ise kitlenin yöneticilere neden ve nasıl itaat ettiği üzerinde yoğunlaşır. Canetti Hitler’i hükmettiği kitlenin büyüklüğünden başı dönen paranoyak bir yönetici olarak sunar. Yahudilere yapılan zulmü Almanya’nın enflasyon deneyimiyle bağlantılandırmaktadır.

Çalışmaları

Roman

• Die Blendung, 1935 (Körleşme, çev. Ahmet Cemal, Payel Yay., 1981)

Oyun

• Die Hochzeit , 1932 (The Wedding)
• Komodie der Eitelkeit , 1934 (Comedy of Vanity)
• Die Befristeten, 1956 (The Numbered)

Otobiyografi

• Die Gerettete Zunge, 1977 (Kurtarılmış Dil, çev. Şemsa Yeğin, Payel Y., 1995)
• Die Fackel im Ohr, 1980 (Kulaktaki Meşale, çev. Şemsa Yeğin, Payel Y., 1997)
• Das Augenspiel, 1985 (Gözlerin Oyunu, çev. Şemsa Yeğin, Payel Y., 2000)
• Party im Blitz 1991, (Party in the Blitz)

Notlar

• Die Provinz des Menschen : Aufzeichnungen 1942–1972 , 1973 (İnsanın Taşrası 1942-1972, çev. Ahmet Cemal, Payel Y., 2004) (Daha önceki bir baskı için : İnsanın Sılası, çev. Ahmet Cemal, İyi Şeyler Y., 1996)
• Das Geheimherz der Uhr: Aufzeichnungen 1973-1985, 1987 (Saatin Gizli Yüreği 1973-1985, çev. Ahmet Cemal, Payel y., 2006)

Diğer Eserleri

• Masse und Macht, 1960 (Kitle ve İktidar, çev. Gülşat Aygen, Ayrıntı Y., 1998)
• Die Stimmen von Marrakesch, 1968 (Marakeş'te Sesler, çev. Kamuran Şipal, Cem Y., 1960)
• Der andere Prozess, Kafkas Briefe an Felice, 1969 (Öbür Dava, Kafka'nın Felice'ye Mektupları Üzerine, çev. Kamuran Şipal, Cem Y.,1994)
• Der Ohrenzeuge. Fünfzig Charaktere, 1974 (Elli Karakter. Kulak Misafiri, çev. Şemsa Yeğin, Payel Y., 1994)
• Das Gewissen der Worte, 1975 (Sözcüklerin Bilinci, çev. Ahmet Cemal, Payel Y., 1984)
• Die Fliegenpein, 1992 (The Agony of Flies)
• Nachträge aus Hampstead, 1994
• Edebiyatçılar Üzerine, çev. Gürsel Aytaç, Payel Y., 2007
• Ölüm Üzerine, 2007, çev. Gürsel Aytaç, Payel Y., 2007

Ödülleri

Canetti, Nobel Edebiyat Ödülü (1981) başta olmak üzere birçok ödül kazanmıştır. Kazandığı başlıca ödüller :

• Foreign Book Prize (1949, Fransa)
• Viyana Ödülü (1966)
• Critics Prize (1967, Almanya)
• Great Austrian State Prize (1967)
• Bavarien Academy of Fine Arts Prize (1969)
• Bühner Ödülü (1972)
• Nelly Sachs Ödülü (1975)
• Order of Merit (1979, Almanya)
• Europa Prato Ödülü (1980, İtalya)
• Hebbel Ödülü (1980)
• Kafka Ödülü (1981)
• Great Service Cross (1983, Almanya)

Kaynakça

• İngilizce Vikipedi Elias Canetti sayfası
• D. Barnouw, "Elias Canetti", 1996.

Dış bağlantılar

• Elias Canetti biyografisi (İngilizce)
• Edebiyat Ansiklopedisi: Canetti, Elias - Literary Encyclopedia: Canetti, Elias (İngilizce)