Hadeen: Revizyonlar arasındaki fark

Etkileşimli olarak geçmişe göz at

[kontrol edilmiş revizyon]

← Önceki sürümle aradaki fark Sonraki sürümle aradaki fark →

İçerik silindi İçerik eklendi

GörselVikimetin

Satır içi

Sayfanın 14.49, 30 Mayıs 2022 tarihindeki hâli

Hadean (Hadean Devir), yeryüzünün oluşum sürecindeki ilk jeolojik eondur (zamandır). Yaklaşık 4.567 Milyar yıl önce yeryüzünün oluşumuyla başlayıp, farklı görüşler ileri sürülmekle birlikte Uluslararası Stratigrafi Komisyonu (en:International Commission on Stratigraphy) tarafından 4 milyar yıl önce sona erdiği kabul edilir. Yeryüzünün yeni yeni oluşmaya başladığı bu dönemde gezegen yüksek volkanizma nedeniyle çok sıcaktır ve yüzey kısmen eriyik durumdadır. Ayrıca diğer gök nesneleriyle çarpışmalar devam etmektedir. Hadeyan'dan sonra Kambriyen öncesi zamanın ikinci dönemi olan Arkeyan başlar.^[1]

Etimoloji

Hadeyan terimi, ölüleri egemenliği altında bulunduran Antik Yunan yeraltı tanrısı Hades'ten (Antik Yunanca: ᾍδης veya Ἅιδης, dorisch Ἀΐδας) gelmektedir. Yeryüzünün o zamanki cehennemvari koşulları gözetilerek bu ad verilmiştir. Jeolog Preston Cloud bu terimi bilinen en yaşlı kayalardan önceki dönemi tanımlamak için 1972'de türetti. W. B. Harland ise aynı dönem için Latince “eski, antik” gibi anlamlara gelen priscus sözcüğünden Priscoan Dönem terimini türetti. Bu dönem için eski eserlerde Arkeyan öncesi anlamına gelen Pre-Arkean, 19. ve 20. yüzyılda ise "içinde yaşam olmayan" anlamına gelen Azoic terimi sıklıkla kullanılmaktaydı.

Alt dönemler

Hadeyan dönemin resmî bir alt dönemi yoktur. Ancak Ay için kullanılan jeolojik zaman cetvelindeki bazı dönemler, Hadeyandaki aynı zaman dilimlerini karşılamak için gayriresmî olarak kullanılmaktadır. Bu dönemler şunlardır:

Pre-Nectarian Dönem: 4.533 milyon yıl önce Ay’ın oluşmasıyla başlayıp, 3.920 milyon yıl önce Mare Nectaris'in (en:Mare Nectaris) oluşmasıyla son bulur.
Nectarian Dönem: 3.920 milyon yıl önce Mare Nectaris’in oluşmasıyla başlayıp, 3.850 milyon yıl önce sona ermiştir.

Yakın geçmişte Hadeyan öncesi dönem için Chaotian ve Prenephelean adlı dönemlerinin eklenmesi ve Hadeyan dönemin Paleohadeyan (4.567 - 4.300 myö), Mezohadeyan (4.300 - 4.100 myö) ve Neohadeyan (4.100 - 4.000 myö) olarak üçe bölünmesi önerilmiştir. Öneriye göre:

Prenephelean Dönem: Big Bang ile başlar ve Güneş Sistemi’nin oluşmasıyla son bulur. Dünya’nın oluşumundan önceki dönemi kapsar. Eoprenephelean ve Neoprenephelean olmak üzere ikiye ayrılır.^[2]
Chaotian Dönem: Dünya'nın bir gezegen olarak belirmesiyle başlayıp, Ay'ı oluşturan çarpışmayla son bulur. Eochaotian ve Neochaotian olmak üzere ikiye ayrılır.^[3]
Paleohadeyan Dönem: İlk dönem Hadeyan. 4.567 milyon yıl önce başlayıp, 4.300 milyon yıl önce son bulmuştur. Kendi içinde Hephaestean ve Jacobian olmak üzere ikiye ayrılır.
Mezohadeyan Dönem: İkinci dönem Hadeyan. 4.300 milyon yıl önce başlayıp, 4.100 milyon yıl önce sona ermiştir. Kendi içinde Canadian ve Procrustean olmak üzere ikiye ayrılır.
Neohadeyan Dönem: Son dönem Hadeyan. 4.100 milyon yıl önce başlayıp, 4.000 (bazı yerlerde 3.900) milyon yıl önce sona ermiştir. Kendi içinde Acastan ve Promethean olmak üzere ikiye ayrılır.

Bu öneriler henüz resmi bir nitelik taşımamaktadır. Uluslararası Stratigrafi Komisyonu tarafından da onaylanmış değildir.^[4]

Kayaçlar

20. yüzyılın sonlarına doğru jeologlar Batı Grönland, Kuzeybatı Kanada ve Batı Avustralya’da Hadean döneminden kalma bazı kayaçlar belirledi.

Bugün bilinen en eski zirkonyum kristali 4,4 milyar yıl önceye tarihlenmektedir.

Atmosfer ve okyanuslar

Yaşamın zaman çizelgesi

−4500 —

–

—

–

−4000 —

–

—

–

−3500 —

–

—

–

−3000 —

–

—

–

−2500 —

–

—

–

−2000 —

–

—

–

−1500 —

–

—

–

−1000 —

–

—

–

−500 —

–

—

–

0 —

B
i
t
k
i
l
e
r

Eklem bacaklılar Yumuşakçalar

H
a
d
e
e
n

A
r
k
e
e
n

P
r
o
t
e
r
o
z
o
y
i
k

F
a
n
e
r
o
z
o
y
i
k

←

←

←

←

←

←

←

Pongola buzullaşması*

←

Atmosferik oksijen

←

Huronian buzullaşması*

←

Eşeyli üreme

←

İlk çok hücreli yaşam

←

İlk mantarlar

←

İlk bitkiler

←

İlk hayvanlar

←

Kriyojeniyen buz çağı*

←

←

←

←

←

←

İlk insansılar / insanlar

←

Kuvaterner buzul çağı*

(milyon yıl önce)

*Buzul çağları

Hadeyan dönemde atmosferin nasıl bir içeriğe sahip olduğu henüz büyük bir belirsizlik içinde olsa da, bazı jeologlar büyük miktarda azot içerdiğini düşünmektedir. Bazıları ise volkanik aktiviteler nedeniyle yüksek oranda karbon dioksit ve su buharı içerdiğine inanmaktadır.^[5]

Ancak Dünya, oluşum evresinde hem yüksek sıcaklığı hem de yeterli büyüklüğe ulaşamamış olması nedeniyle, atmosferinde su bulundurması olası değildi. Bu konuda değişik teoriler olsa da bu teorilerin pek çoğu, Dünya'ya suyun uzaydan geldiği yönündedir.

Bilim adamlarına göre, gerek asteroit bandında yer alan asteroit ve kuyruklu yıldızlar gerekse de Kuiper kuşağı ve Oort bulutunda yer alan kuyruklu yıldızlar Dünya'da suyun oluşumunu sağladı. Teorilerdeki değişiklik ise suyun nereden geldiğinden ziyade hangisinin en çok katkıyı yaptığı yönündedir.^[6]

Ayrıca bakınız

Kaynakça

^ "Arşivlenmiş kopya". 27 Ocak 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2015.
^ "Arşivlenmiş kopya". 20 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2015.
^ "Arşivlenmiş kopya". 21 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2015.
^ "Arşivlenmiş kopya". 13 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2015.
^ "Arşivlenmiş kopya". 15 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2015.
^ "Arşivlenmiş kopya". 26 Mart 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2015.

[1] "Arşivlenmiş kopya". 27 Ocak 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2015.

[2] "Arşivlenmiş kopya". 20 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2015.

[3] "Arşivlenmiş kopya". 21 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2015.

[4] "Arşivlenmiş kopya". 13 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2015.

[5] "Arşivlenmiş kopya". 15 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2015.

[6] "Arşivlenmiş kopya". 26 Mart 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2015.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

@@ 25. satır: / 25. satır: @@
 == Atmosfer ve okyanuslar ==
-[[Dosya:Volcano q.jpg|küçükresim|192x192px|Yeni oluşan Dünya'da sıcaklıklar, aşırı volkanizma ve gök nesneleriyle olan çarpışmalar nedeniyle çok yüksekti.]]
+[[Dosya:Volcano q.jpg|küçükresim|192x192px|Yeni oluşan Dünya'da sıcaklıklar, aşırı volkanizma ve gök nesneleriyle olan çarpışmalar nedeniyle çok yüksekti.|sol]]{{Yaşamın zaman çizelgesi}}
 Hadeyan dönemde atmosferin nasıl bir içeriğe sahip olduğu henüz büyük bir belirsizlik içinde olsa da, bazı jeologlar büyük miktarda [[azot]] içerdiğini düşünmektedir. Bazıları ise volkanik aktiviteler nedeniyle yüksek oranda [[karbon dioksit]] ve su buharı içerdiğine inanmaktadır.<ref>{{Web kaynağı |url=http://paleobiology.si.edu/geotime/main/hadean3.html |başlık=Arşivlenmiş kopya |erişimtarihi=26 Ocak 2015 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20150915013359/http://paleobiology.si.edu/geotime/main/hadean3.html |arşivtarihi=15 Eylül 2015 |ölüurl=hayır }}</ref>