Büyük Hadron Çarpıştırıcısı: Revizyonlar arasındaki fark

Koordinatlar: 46°14′K 06°03′D / 46.233°K 6.050°D / 46.233; 6.050
Vikipedi, özgür ansiklopedi
[kontrol edilmiş revizyon][kontrol edilmiş revizyon]
İçerik silindi İçerik eklendi
YBot (mesaj | katkılar)
Otorite kontrolü şablonu eklendi
YBot (mesaj | katkılar)
4. satır: 4. satır:
'''Büyük Hadron Çarpıştırıcısı''' ('''LHC''', İngilizce '''''Large Hadron Collider''''') dünyanın en büyük ve en güçlü [[çarpıştırıcı|parçacık çarpıştırıcısı]] ve dünyanın en büyük makinesi.<ref>{{Web kaynağı | url = http://home.cern/topics/large-hadron-collider | başlık = The Large Hadron Collider | eser = home.cern | arşivurl = https://web.archive.org/web/20160528010725/http://home.cern/topics/large-hadron-collider | arşivtarihi = 28 Mayıs 2016 | erişimtarihi = 24 Mayıs 2016 | ölüurl = hayır }}</ref> [[CERN|Avrupa Nükleer Araştırmalar Merkezi]] (CERN) tarafından, 1998 ve 2008 yılları arasına 100'ü aşkın ülkeden 10.000 bilim insanı ve mühendisin yanı sıra 100'ün üzerinde üniversite ve laboratuvarın katılımıyla inşa edildi.<ref>{{Haber kaynağı |ad=Roger |soyadı=Highfield |tarih=16 Eylül 2008 |başlık=Large Hadron Collider: Thirteen ways to change the world |url=http://www.telegraph.co.uk/news/science/large-hadron-collider/3351899/Large-Hadron-Collider-thirteen-ways-to-change-the-world.html |eser=[[The Daily Telegraph]] |erişimtarihi=24 Mayıs 2016 |yer=Londra, Birleşik Krallık |arşivurl=https://web.archive.org/web/20161003171547/http://www.telegraph.co.uk/news/science/large-hadron-collider/3351899/Large-Hadron-Collider-thirteen-ways-to-change-the-world.html |arşivtarihi=3 Ekim 2016 |ölüurl=hayır}}</ref> [[Cenevre]] yakınlarında, Fransa-İsviçre sınırının altındaki 27 kilometre uzunluğunda ve derinliği 175 metreyi bulan bir tünel boyunca uzanır.
'''Büyük Hadron Çarpıştırıcısı''' ('''LHC''', İngilizce '''''Large Hadron Collider''''') dünyanın en büyük ve en güçlü [[çarpıştırıcı|parçacık çarpıştırıcısı]] ve dünyanın en büyük makinesi.<ref>{{Web kaynağı | url = http://home.cern/topics/large-hadron-collider | başlık = The Large Hadron Collider | eser = home.cern | arşivurl = https://web.archive.org/web/20160528010725/http://home.cern/topics/large-hadron-collider | arşivtarihi = 28 Mayıs 2016 | erişimtarihi = 24 Mayıs 2016 | ölüurl = hayır }}</ref> [[CERN|Avrupa Nükleer Araştırmalar Merkezi]] (CERN) tarafından, 1998 ve 2008 yılları arasına 100'ü aşkın ülkeden 10.000 bilim insanı ve mühendisin yanı sıra 100'ün üzerinde üniversite ve laboratuvarın katılımıyla inşa edildi.<ref>{{Haber kaynağı |ad=Roger |soyadı=Highfield |tarih=16 Eylül 2008 |başlık=Large Hadron Collider: Thirteen ways to change the world |url=http://www.telegraph.co.uk/news/science/large-hadron-collider/3351899/Large-Hadron-Collider-thirteen-ways-to-change-the-world.html |eser=[[The Daily Telegraph]] |erişimtarihi=24 Mayıs 2016 |yer=Londra, Birleşik Krallık |arşivurl=https://web.archive.org/web/20161003171547/http://www.telegraph.co.uk/news/science/large-hadron-collider/3351899/Large-Hadron-Collider-thirteen-ways-to-change-the-world.html |arşivtarihi=3 Ekim 2016 |ölüurl=hayır}}</ref> [[Cenevre]] yakınlarında, Fransa-İsviçre sınırının altındaki 27 kilometre uzunluğunda ve derinliği 175 metreyi bulan bir tünel boyunca uzanır.


Maddeyi yüksek sıcaklık ve yüksek yoğunlukta incelemek için tasarlanmıştır. Böylece [[Büyük Patlama]]'dan hemen sonra oluşan [[plazma]] ortamındaki [[kuark]]-[[gluon]] birleşimleri gerçekleşebilir ve bu sayede [[mezon]] ve [[baryon]]lar oluşabilir.<ref name="Mercan2015">{{Tez kaynağı|type=Yüksek lisans|last=Mercan|first=Özge|date=2015|title=Yeni kuşak yüksek enerjili hızlandırıcılarda elektromanyetik Tau çifti üretimi|publisher=İstanbul Teknik Üniversitesi}}</ref> İlk araştırması 30 Mart 2010 ve 13 Şubat 2013 arasında daha önceki çarpıştırıcı dünya rekorundan yaklaşık 4 kat daha fazla,<ref name="bbc20100330">{{Basın açıklaması kaynağı|yayıncı=BBC News|tarih=30 Mart 2010|başlık=CERN LHC sees high-energy success|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/8593780.stm|erişimtarihi=30 Mart 2010}}</ref> demet başına 3,5&nbsp;[[elektronvolt|teraelektronvolt]]<nowiki/>luk (toplamda 7&nbsp;TeV) bir enerji ile, 2012'den itibaren demet başına 4 TeV'e çıkarak (toplamda 8 TeV) gerçekleşti.<ref name="CERN Press Office 1">{{Web kaynağı | url = http://press.web.cern.ch/press/PressReleases/Releases2012/PR01.12E.html | başlık = LHC to run at 4&nbsp;TeV per beam in 2012 | yazar = CERN Press Office | tarih = 13 Şubat 2012 | yayıncı = CERN | arşivurl = https://web.archive.org/web/20120802081129/http://press.web.cern.ch/press/PressReleases/Releases2012/PR01.12E.html | arşivtarihi = 2 Ağustos 2012 | erişimtarihi = 24 Mayıs 2016 | ölüurl = hayır }}</ref><ref>{{Web kaynağı | url = http://www.bbc.co.uk/news/science-environment-32809636 | başlık = LHC smashes energy record with test collisions | eser = BBC News | erişimtarihi = 24 Mayıs 2016 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20160321221925/http://www.bbc.co.uk/news/science-environment-32809636 | arşivtarihi = 21 Mart 2016 | ölüurl = hayır }}</ref> 13 Şubat 2013'te LHC'nin ilk çalışması resmi olarak sonlandırıldı ve planlı yükseltmeler için faaliyeti sonlandırıldı. Yükseltilmiş çarpıştırıcıda 'test' çarpıştırmaları 5 Nisan 2015'te yeniden başladı,<ref name="BBC">{{Web kaynağı | url = http://www.bbc.com/news/science-environment-32160755 | başlık = Large Hadron collider restarts after pause | yayıncı = [[BBC]] | yazar = Jonathan Webb | tarih = 5 Nisan 2015 | erişimtarihi = 24 Mayıs 2015 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20151113172923/http://www.bbc.com/news/science-environment-32160755 | arşivtarihi = 13 Kasım 2015 | ölüurl = hayır }}</ref><ref>{{Web kaynağı | soyadı1 = O'Luanaigh | ad1 = Cian | başlık = Proton beams are back in the LHC | url = http://home.web.cern.ch/about/updates/2015/04/proton-beams-are-back-lhc | website = CERN: Accelerating science | yayıncı = CERN | erişimtarihi = 24 Nisan 2015 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20151018133337/http://home.web.cern.ch/about/updates/2015/04/proton-beams-are-back-lhc | arşivtarihi = 18 Ekim 2015 | ölüurl = hayır }}</ref> 20 Mayıs 2015'te demet başına 6,5 TeV'e ulaştı (toplamda 13 TeV, şimdiki dünya rekoru). İkinci araştırması 3 Haziran 2015'te başlamıştır.<ref name="2015restart">{{Web kaynağı | url = http://www.bbc.co.uk/news/science-environment-32976838 | başlık = Large Hadron Collider turns on 'data tap' | eser = BBC News | erişimtarihi = 24 Mayıs 2016 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20151120000022/http://www.bbc.co.uk/news/science-environment-32976838 | arşivtarihi = 20 Kasım 2015 | ölüurl = hayır }}</ref>
Maddeyi yüksek sıcaklık ve yüksek yoğunlukta incelemek için tasarlanmıştır. Böylece [[Büyük Patlama]]'dan hemen sonra oluşan [[plazma]] ortamındaki [[kuark]]-[[gluon]] birleşimleri gerçekleşebilir ve bu sayede [[mezon]] ve [[baryon]]lar oluşabilir.<ref name="Mercan2015">{{Tez kaynağı|type=Yüksek lisans|last=Mercan|first=Özge|date=2015|title=Yeni kuşak yüksek enerjili hızlandırıcılarda elektromanyetik Tau çifti üretimi|publisher=İstanbul Teknik Üniversitesi}}</ref> İlk araştırması 30 Mart 2010 ve 13 Şubat 2013 arasında daha önceki çarpıştırıcı dünya rekorundan yaklaşık 4 kat daha fazla,<ref name="bbc20100330">{{Basın açıklaması kaynağı|yayıncı=BBC News|tarih=30 Mart 2010|başlık=CERN LHC sees high-energy success|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/8593780.stm|erişimtarihi=30 Mart 2010}}</ref> demet başına 3,5&nbsp;[[elektronvolt|teraelektronvolt]]luk (toplamda 7&nbsp;TeV) bir enerji ile, 2012'den itibaren demet başına 4 TeV'e çıkarak (toplamda 8 TeV) gerçekleşti.<ref name="CERN Press Office 1">{{Web kaynağı | url = http://press.web.cern.ch/press/PressReleases/Releases2012/PR01.12E.html | başlık = LHC to run at 4&nbsp;TeV per beam in 2012 | yazar = CERN Press Office | tarih = 13 Şubat 2012 | yayıncı = CERN | arşivurl = https://web.archive.org/web/20120802081129/http://press.web.cern.ch/press/PressReleases/Releases2012/PR01.12E.html | arşivtarihi = 2 Ağustos 2012 | erişimtarihi = 24 Mayıs 2016 | ölüurl = hayır }}</ref><ref>{{Web kaynağı | url = http://www.bbc.co.uk/news/science-environment-32809636 | başlık = LHC smashes energy record with test collisions | eser = BBC News | erişimtarihi = 24 Mayıs 2016 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20160321221925/http://www.bbc.co.uk/news/science-environment-32809636 | arşivtarihi = 21 Mart 2016 | ölüurl = hayır }}</ref> 13 Şubat 2013'te LHC'nin ilk çalışması resmi olarak sonlandırıldı ve planlı yükseltmeler için faaliyeti sonlandırıldı. Yükseltilmiş çarpıştırıcıda 'test' çarpıştırmaları 5 Nisan 2015'te yeniden başladı,<ref name="BBC">{{Web kaynağı | url = http://www.bbc.com/news/science-environment-32160755 | başlık = Large Hadron collider restarts after pause | yayıncı = [[BBC]] | yazar = Jonathan Webb | tarih = 5 Nisan 2015 | erişimtarihi = 24 Mayıs 2015 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20151113172923/http://www.bbc.com/news/science-environment-32160755 | arşivtarihi = 13 Kasım 2015 | ölüurl = hayır }}</ref><ref>{{Web kaynağı | soyadı1 = O'Luanaigh | ad1 = Cian | başlık = Proton beams are back in the LHC | url = http://home.web.cern.ch/about/updates/2015/04/proton-beams-are-back-lhc | website = CERN: Accelerating science | yayıncı = CERN | erişimtarihi = 24 Nisan 2015 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20151018133337/http://home.web.cern.ch/about/updates/2015/04/proton-beams-are-back-lhc | arşivtarihi = 18 Ekim 2015 | ölüurl = hayır }}</ref> 20 Mayıs 2015'te demet başına 6,5 TeV'e ulaştı (toplamda 13 TeV, şimdiki dünya rekoru). İkinci araştırması 3 Haziran 2015'te başlamıştır.<ref name="2015restart">{{Web kaynağı | url = http://www.bbc.co.uk/news/science-environment-32976838 | başlık = Large Hadron Collider turns on 'data tap' | eser = BBC News | erişimtarihi = 24 Mayıs 2016 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20151120000022/http://www.bbc.co.uk/news/science-environment-32976838 | arşivtarihi = 20 Kasım 2015 | ölüurl = hayır }}</ref>


Sistem iki yıllık modernizasyonun ardından, iki katına çıkartılmış enerji seviyesiyle, 5 Nisan 2015 tarihinde yeniden çalıştırıldı.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.bbc.co.uk/turkce/haberler/2015/04/150405_cern_hadron_carpistiricisi | başlık = Yüzyılın deneyi iki yılın ardından devam ediyor | tarih = 6 Nisan 2015 | yayıncı = BBC Türkçe | erişimtarihi = 6 Nisan 2015 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20150410233711/http://www.bbc.co.uk/turkce/haberler/2015/04/150405_cern_hadron_carpistiricisi | arşivtarihi = 10 Nisan 2015 | ölüurl = hayır }}</ref><ref name=":0">{{Web kaynağı |url=https://gaiadergi.com/buyuk-hadron-carpistiricisinda-yeni-donem/ |başlık=Arşivlenmiş kopya |erişimtarihi=3 Haziran 2015 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20150603231212/https://gaiadergi.com/buyuk-hadron-carpistiricisinda-yeni-donem/ |arşivtarihi=3 Haziran 2015 |ölüurl=hayır}}</ref> Bilim insanları 20 Mayıs 2015'te protonları 13 TeV’ta çarpıştırarak ilk rekorunu kırdı. Daha önce 2012 yılında en yüksek 8 TeV’de çarpışma başarılmıştı.<ref name=":0" />
Sistem iki yıllık modernizasyonun ardından, iki katına çıkartılmış enerji seviyesiyle, 5 Nisan 2015 tarihinde yeniden çalıştırıldı.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.bbc.co.uk/turkce/haberler/2015/04/150405_cern_hadron_carpistiricisi | başlık = Yüzyılın deneyi iki yılın ardından devam ediyor | tarih = 6 Nisan 2015 | yayıncı = BBC Türkçe | erişimtarihi = 6 Nisan 2015 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20150410233711/http://www.bbc.co.uk/turkce/haberler/2015/04/150405_cern_hadron_carpistiricisi | arşivtarihi = 10 Nisan 2015 | ölüurl = hayır }}</ref><ref name=":0">{{Web kaynağı |url=https://gaiadergi.com/buyuk-hadron-carpistiricisinda-yeni-donem/ |başlık=Arşivlenmiş kopya |erişimtarihi=3 Haziran 2015 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20150603231212/https://gaiadergi.com/buyuk-hadron-carpistiricisinda-yeni-donem/ |arşivtarihi=3 Haziran 2015 |ölüurl=hayır}}</ref> Bilim insanları 20 Mayıs 2015'te protonları 13 TeV’ta çarpıştırarak ilk rekorunu kırdı. Daha önce 2012 yılında en yüksek 8 TeV’de çarpışma başarılmıştı.<ref name=":0" />

Sayfanın 14.46, 28 Mayıs 2021 tarihindeki hâli

Büyük Hadron Çarpıştırıcısı'nın bir bölümü.

Büyük Hadron Çarpıştırıcısı (LHC, İngilizce Large Hadron Collider) dünyanın en büyük ve en güçlü parçacık çarpıştırıcısı ve dünyanın en büyük makinesi.[1] Avrupa Nükleer Araştırmalar Merkezi (CERN) tarafından, 1998 ve 2008 yılları arasına 100'ü aşkın ülkeden 10.000 bilim insanı ve mühendisin yanı sıra 100'ün üzerinde üniversite ve laboratuvarın katılımıyla inşa edildi.[2] Cenevre yakınlarında, Fransa-İsviçre sınırının altındaki 27 kilometre uzunluğunda ve derinliği 175 metreyi bulan bir tünel boyunca uzanır.

Maddeyi yüksek sıcaklık ve yüksek yoğunlukta incelemek için tasarlanmıştır. Böylece Büyük Patlama'dan hemen sonra oluşan plazma ortamındaki kuark-gluon birleşimleri gerçekleşebilir ve bu sayede mezon ve baryonlar oluşabilir.[3] İlk araştırması 30 Mart 2010 ve 13 Şubat 2013 arasında daha önceki çarpıştırıcı dünya rekorundan yaklaşık 4 kat daha fazla,[4] demet başına 3,5 teraelektronvoltluk (toplamda 7 TeV) bir enerji ile, 2012'den itibaren demet başına 4 TeV'e çıkarak (toplamda 8 TeV) gerçekleşti.[5][6] 13 Şubat 2013'te LHC'nin ilk çalışması resmi olarak sonlandırıldı ve planlı yükseltmeler için faaliyeti sonlandırıldı. Yükseltilmiş çarpıştırıcıda 'test' çarpıştırmaları 5 Nisan 2015'te yeniden başladı,[7][8] 20 Mayıs 2015'te demet başına 6,5 TeV'e ulaştı (toplamda 13 TeV, şimdiki dünya rekoru). İkinci araştırması 3 Haziran 2015'te başlamıştır.[9]

Sistem iki yıllık modernizasyonun ardından, iki katına çıkartılmış enerji seviyesiyle, 5 Nisan 2015 tarihinde yeniden çalıştırıldı.[10][11] Bilim insanları 20 Mayıs 2015'te protonları 13 TeV’ta çarpıştırarak ilk rekorunu kırdı. Daha önce 2012 yılında en yüksek 8 TeV’de çarpışma başarılmıştı.[11]

Son olarak 2016 yılında bu projenin 300TB boyutunda verisi, halka açık hale getirilmiştir.[12]

Galeri

LHC'deki deneyler

  1. Alice deneyi
  2. ATLAS deneyi
  3. CMS deneyi
  4. LHCb deneyi
  5. TOTEM deneyi

Kaynakça

  1. ^ "The Large Hadron Collider". home.cern. 28 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mayıs 2016. 
  2. ^ Highfield, Roger (16 Eylül 2008). "Large Hadron Collider: Thirteen ways to change the world". The Daily Telegraph. Londra, Birleşik Krallık. 3 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mayıs 2016. 
  3. ^ Mercan, Özge (2015). Yeni kuşak yüksek enerjili hızlandırıcılarda elektromanyetik Tau çifti üretimi (Yüksek lisans). İstanbul Teknik Üniversitesi. 
  4. ^ "CERN LHC sees high-energy success" (Basın açıklaması). BBC News. 30 Mart 2010. Erişim tarihi: 30 Mart 2010. 
  5. ^ CERN Press Office (13 Şubat 2012). "LHC to run at 4 TeV per beam in 2012". CERN. 2 Ağustos 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mayıs 2016. 
  6. ^ "LHC smashes energy record with test collisions". BBC News. 21 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mayıs 2016. 
  7. ^ Jonathan Webb (5 Nisan 2015). "Large Hadron collider restarts after pause". BBC. 13 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mayıs 2015. 
  8. ^ O'Luanaigh, Cian. "Proton beams are back in the LHC". CERN: Accelerating science. CERN. 18 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Nisan 2015. 
  9. ^ "Large Hadron Collider turns on 'data tap'". BBC News. 20 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mayıs 2016. 
  10. ^ "Yüzyılın deneyi iki yılın ardından devam ediyor". BBC Türkçe. 6 Nisan 2015. 10 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Nisan 2015. 
  11. ^ a b "Arşivlenmiş kopya". 3 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Haziran 2015. 
  12. ^ "CMS releases new batch of LHC open data". CERN. 25 Nisan 2016. 26 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mayıs 2016. 

Dış bağlantılar