Basmacı Hareketi: Revizyonlar arasındaki fark

Basmacı Hareketi
	I. Dünya Savaşı ve Rus İç Savaşı
	; Basmacı Hareketi
Tarih	1916-1934
Bölge	Türkistan
Sebep	Bolşeviklerin Hokand'ı ele geçirip Hokand Millî Hükümeti'ne son vermesi
Sonuç	Sovyet zaferi
Taraflar
Rus İmparatorluğu (1916-1917) Rusya Cumhuriyeti (1917) Rusya SFSC Türkistan ÖSSC Harezm SSC; Buhara HSC Sovyetler Birliği (30 Aralık 1922'den itibaren)	Basmacılar Hive (1918-1920); Beyaz Ordu (1919-1920); Buhara Emirliği (1920); Afganistan Emirliği (1929);
Komutanlar ve liderler
Mihail Frunze; Magaza Masançi; Feyzullah Hocayev	Enver Paşa (ölü); İrgaş Bey; Medamin Bey; Şir Muhammed Bey; İbrahim Bey (ölü); Muhiddin Bey; Muhammed Alim Han; Habibullah Kalakani (ölü)
Güçler
120,000-160,000	20,000-30,000
Kayıplar
1635 ölü, 2332 yaralı	Bilinmiyor

Etkileşimli olarak geçmişe göz at

[kontrol edilmiş revizyon]

[kontrol edilmemiş revizyon]

← Önceki sürümle aradaki fark Sonraki sürümle aradaki fark →

İçerik silindi İçerik eklendi

GörselVikimetin

Satır içi

Sayfanın 15.41, 30 Haziran 2020 tarihindeki hâli

Basmacı Hareketi (Rusça: Басмачество, Basmaçestvo), Özbeklerin Sovyet yönetimine karşı Orta Asya'da 1917'de başlattığı ve aralıklı olarak 1931'e değin sürdürdükleri ayaklanma hareketi.

Ruslar Basmak ve Baskın kelimesinden yola çıkarak ayaklanmaları Basmacı Ayaklanması olarak nitelendirdiler. Ancak, bu harekete katılanlar kendileri için Korbaşı ifadesini kullandı ve bu hareket Türkistan'ın genelinde Korbaşılar Hareketi ismi altında millî bir direniş hareketi olarak kabul edildi.

Çarlık döneminde Türkistan, Başkurdistan ve Kırım'da Rus kolonizatörlere karşı saldırılar, soygunlar düzenleyen fakat yerel halka dokunmayan çeteler yaygındı. 1917 Sovyet Devrimi'nden sonra Türkistan'da Ruslara başkaldıran bu siyasal amaçlı örgütlere de Ruslar tarafından Basmacı adı yakıştırıldı.^[5]

1917 Sovyet Devrimi sonrasında Bolşevikler Şubat 1918'de Hokand'ı ele geçirip Hokand Millî Hükümeti'ne son verince Fergana Vadisi'nde Ergaş Bey öncülüğünde bir ayaklanma başladı. Bu ayaklanma ile beraber bağımsızlık yanlısı Basmacı çeteleri örgütlendi ve ayaklanma kısa sürede büyük bir isyan hareketine dönüşüp tüm Türkistan'a yayıldı.

Basmacılar 1921'de Buhara'da da örgütlendiler. Özbeklerin Lakay aşiretinin reislerinden İbrahim Bey gibi Buhara emirine bağlı tutucu Basmacılar yenilik yanlısı Cedidcileri de düşmanları sayıyorlardı. Enver Paşa, Hacı Sami ve arkadaşları Türkistan'ı Sovyetler'e karşı ayaklandırmak için Ekim 1921'de Buhara'ya gittiklerinde İbrahim Bey, Jön Türk hareketinin önderi olarak Osmanlı padişahlarının otoritesini sarstığı ve II. Abdülhamid'in devrilmesini sağladığı gerekçesiyle Enver Paşa'yı tutsak etti. Basmacıları ikna etmeyi başaran Enver Paşa, aşiret reislerinden Devletmend'in desteğiyle örgütlediği Basmacılarla küçük başarılar kazandı; ama Ağustos 1922'de Belcivan'a (bugünkü Tacikistan) çekilmek zorunda kaldı ve orada Kızıl Ordu'yla girdiği çatışmada öldürüldü.^[6]

Enver Paşa'nın ölümünden sonra arkadaşları Hacı Sami'nin önderliğinde Basmacıları yeniden örgütlediler. Lakay reisi İbrahim Bey'i de yardıma zorlayan Hacı Sami, sayı ve donanım bakımından üstün Kızıl Ordu birliklerine karşı Haziran 1923'e kadar savaştıktan sonra Türkiye'den gelen arkadaşlarının tümünü yitirdi; Afganistan'a geçti. Kızıl Ordu Türkmenistan'ı ele geçirince yakaladığı Basmacı önderlerini idam etti. Bu kez Hive Hanı Cüneyd Bey, yönetimindeki Basmacılarla 1924'te Hive'yi yeniden ele geçirdi, 1927'ye değin mücadeleyi sürdürdü. 1873'ten beri Ruslara karşı direnen Cüneyd Bey, 1927'de Ruslarla barış yaptı ama onların Basmacıları tutukladığını, kendisini de ele geçirmek istediklerini görünce çete savaşını 1929'a değin sürdürdü; bütün Karakum Türkmenlerini de ayaklandırdı. Sonra İran'a, oradan da Afganistan'a geçti. Ruslar Buhara'da Şerefeddinof adlı Kazanlı bir komünist yönetiminde özel yetkili bir mahkeme kurarak her Basmacı için bütün kabilesinin sorumlu tutulacağını bildirdiler ve bu kararlarını uygulamaya koydular. Hareket 1934 tarihine kadar sürdü ve bu tarihte Ruslar direnişi sona erdirdi.^[7]

Basmacı Ayaklanması Türkistan ulusal dernekleri, partileri; Başkurdistan, Buhara ve Hive hükümetleri üyeleri, Kırgız ve Kazak aydınları, Türkiye'den gelen subaylar, Paştunların ve Uygurların desteğiyle sürdürülmüştü. 16. yüzyıldan sonra Türkistan ve Orta Asya'da böylesine farklı grupların desteğini kapsayan ve bu denli uzun süren başka bir halk hareketi gerçekleşmemişti.

Kaynakça

^ SSCB Yaratılış Antlaşması
^ Moscow's Muslim Challenge: Soviet Central Asia, Michael Rywkin, page 35
^ Soviet Disunion: A History of the Nationalities Problem in the USSR, By Bohdan Nahaylo,Victor Swoboda, pg. 40, 1990(İngilizce)
^ Борьба с басмачами в Средней Азии (Rusça)
^ Ruslara Karşı Basmacılar Hareketi - Dr. Baymirza Hayit. ISBN 9789750098192.
^ "Basmacılar" Türkistan Milli Mücadele Tarihi - Dr. Baymirza Hayit. ISBN 9753893051.
^ Basmacılar (Korbaşılar) - Ali Bademci. ISBN 9786056970061.

[1] SSCB Yaratılış Antlaşması

[Moscow_page_35-2] Moscow's Muslim Challenge: Soviet Central Asia, Michael Rywkin, page 35

[3] Soviet Disunion: A History of the Nationalities Problem in the USSR, By Bohdan Nahaylo,Victor Swoboda, pg. 40, 1990(İngilizce)

[4] Борьба с басмачами в Средней Азии (Rusça)

[5] Ruslara Karşı Basmacılar Hareketi - Dr. Baymirza Hayit. ISBN 9789750098192.

[6] "Basmacılar" Türkistan Milli Mücadele Tarihi - Dr. Baymirza Hayit. ISBN 9753893051.

[7] Basmacılar (Korbaşılar) - Ali Bademci. ISBN 9786056970061.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

@@ 1. satır: / 1. satır: @@
 {{Savaş bilgi kutusu
-|çatışma               = Basmacı Ayaklanması
+|çatışma               = Basmacı Hareketi
 |parçası               = [[I. Dünya Savaşı]] ve [[Rus İç Savaşı]]
 |resim                 = Bandera_del_Turquestan.svg
-|başlık                = Ayaklanmacıların bayrağı
+|başlık                = Basmacı Hareketi
 |tarih                 = 1916-1934
 |yer                   = [[Türkistan]]
 |bölge                 =
-|sebep                 = [[Türkçülük]]-[[İslamcılık]] ayaklanması
+|sebep                 = [[Bolşevikler]]in [[Hokand]]'ı ele geçirip Hokand Millî Hükümeti'ne son vermesi
-|sonuç                 = Sovyet zaferi
+|sonuç                 = [[Sovyet]] zaferi
 |coğrafi_değişiklikler =
 |savaşan1              = {{bayrakülke|Rusya İmparatorluğu}} (1916-1917)<hr>{{bayraksimge resim|Flag of Russia.svg}} [[Rusya Cumhuriyeti]] (1917)
@@ 25. satır: / 25. satır: @@
 [[Dosya:Bandera_del_Turquestan.svg|22px|border]] [[İrgaş Bey]]<br>
 [[Dosya:Bandera_del_Turquestan.svg|22px|border]] [[Medamin Bey]]<br>
+[[Dosya:Bandera_del_Turquestan.svg|22px|border]] [[Şir Muhammed Bey]]<br>
 [[Dosya:Bandera_del_Turquestan.svg|22px|border]] [[İbrahim Bey]]{{Çatışmada ölüm}}<br>
 [[Dosya:Bandera_del_Turquestan.svg|22px|border]] [[Muhiddin Bey]]<br/>
@@ 35. satır: / 36. satır: @@
 |notlar                =
 }}
-'''Basmacı Ayaklanması''' ([[Rusça]]: Басмачество, ''Basmaçestvo''), [[Sovyetler Birliği|Sovyet]] yönetimine karşı [[Orta Asya]]'da 1917'de başlayan ve aralıklı olarak 1931'e değin süren ayaklanma hareketi. Ruslar ''Basmak'' ve ''Baskın'' kelimesinden yola çıkarak ayaklanmaları ''Basmacı Ayaklanması'' olarak nitelendirdiler. Ancak, bu hareket [[Türkistan]]'ın genelinde ''Korbaşılar Hareketi'' olarak millî bir direniş hareketi olarak kabul edilir.
+'''Basmacı Hareketi''' ([[Rusça]]: Басмачество, ''Basmaçestvo''), [[Özbekler|Özbeklerin]] [[Sovyetler Birliği|Sovyet]] yönetimine karşı [[Orta Asya]]'da 1917'de başlattığı ve aralıklı olarak 1931'e değin sürdürdükleri ayaklanma hareketi.
+Ruslar ''Basmak'' ve ''Baskın'' kelimesinden yola çıkarak ayaklanmaları ''Basmacı Ayaklanması'' olarak nitelendirdiler. Ancak, bu harekete katılanlar kendileri için ''Korbaşı'' ifadesini kullandı ve bu hareket [[Türkistan]]'ın genelinde ''Korbaşılar Hareketi'' ismi altında millî bir direniş hareketi olarak kabul edildi.
-[[Çarlık Rusyası|Çarlık]] döneminde [[Türkmenistan]], [[Başkurdistan]] ve [[Kırım]]'da [[Ruslar|Rus]] kolonizatörlere karşı saldırılar, soygunlar düzenleyen çeteler yaygındı. Bu çetelere [[Başkırt]]lar ''Ayyar'', [[Türkmen]]ler ''Basmacı'' adını veriyordu. [[1917 Sovyet Devrimi]]'nden sonra [[Türkmenistan]]'da, [[Fergana Vadisi]]nde Ruslara başkaldıran siyasal amaçlı örgütlere de Basmacı adı yakıştırıldı. [[Özbekler|Özbek]] ve [[Kazak]] basınında bu anlamda, [[Cezayir Bağımsızlık Savaşı|Cezayir Basmacıları]], Hint Basmacıları gibi, sömürge yönetimine başkaldıran, özgürlük yanlısı direnişçiler için de kullanıldı.
+[[Çarlık Rusyası|Çarlık]] döneminde Türkistan, [[Başkurdistan]] ve [[Kırım]]'da [[Ruslar|Rus]] kolonizatörlere karşı saldırılar, soygunlar düzenleyen fakat yerel halka dokunmayan çeteler yaygındı. [[1917 Sovyet Devrimi]]'nden sonra Türkistan'da Ruslara başkaldıran bu siyasal amaçlı örgütlere de Ruslar tarafından ''Basmacı'' adı yakıştırıldı.<ref>{{Kitap kaynağı|url=|başlık=Ruslara Karşı Basmacılar Hareketi - Dr. Baymirza Hayit|erişimtarihi=|tarih=|dil=Türkçe|sayfalar=|çalışma=|yayıncı=|isbn=9789750098192}}</ref>
-[[1917 Sovyet Devrimi]] sırasında [[Fergana]]'da Mehmet Emin Bey, [[Hokand Hanlığı|Hokand]]'da Kiçkine Irgeş önderliğinde bağımsızlık yanlısı Basmacı çeteleri örgütlendi. [[Bolşevik]]ler Şubat 1918'de [[Hokand Hanlığı|Hokand]]'ı ele geçirip Hokand Millî Hükümeti'ne son verince Mehmet Emin Bey [[Margilan]]'a çekilip direnişini sürdürdü.
-Basmacılar 1921'de [[Buhara]]'da da örgütlendiler. Lakay aşireti reislerinden İbrahim Bey gibi [[Buhara Emirliği|Buhara emirine]] bağlı tutucu Basmacılar yenilik yanlısı Cedidcileri de düşmanları sayıyorlardı. [[Enver Paşa]], Hacı Sami ve arkadaşları [[Türkmenistan]]'ı [[Sovyetler Birliği|Sovyetler]]'e karşı ayaklandırmak için Ekim 1921'de Buhara'ya gittiklerinde İbrahim Bey, [[Jön Türk]] hareketinin önderi olarak [[Osmanlı İmparatorluğu|Osmanlı]] padişahlarının otoritesini sarstığı ve [[II. Abdülhamid]]'in devrilmesini sağladığı gerekçesiyle Enver Paşa'yı tutsak etti. Basmacıları ikna etmeyi başaran Enver Paşa, aşiret reislerinden Devletmend'in desteğiyle örgütlediği Basmacılarla küçük başarılar kazandı; ama Ağustos 1922'de Belcivan'a (bugün [[Tacikistan]]) çekilmek zorunda kaldı ve orada [[Kızıl Ordu]]'yla girdiği çatışmada öldürüldü. Orta Asya Türklerini bir [[Turan]] bayrağı altında birleştirme ülküsünü gerçekleştiremedi.
-Enver Paşa'nın ölümünden sonra arkadaşları Hacı Sami'nin önderliğinde Basmacıları yeniden örgütlediler. Lakay reisi İbrahim Bey'i de yardıma zorlayan Hacı Sami, sayı ve donanım bakımından üstün Kızıl Ordu birliklerine karşı Haziran 1923'e kadar savaştıktan sonra [[Türkiye]]'den gelen arkadaşlarının tümünü yitirdi; [[Afganistan]]'a geçti. Kızıl Ordu Türkmenistan'ı ele geçirince yakaladığı Basmacı önderlerini idam etti. Bu kez [[Hive Hanlığı|Hive]] Hanı Cüneyd Bey, yönetimindeki Basmacılarla 1924'te [[Hive]]'yi yeniden ele geçirdi, 1927'ye değin mücadeleyi sürdürdü. 1873'ten beri Ruslara karşı direnen ve Rus uyrukluğuna geçmeyi kabul etmeyen Cüneyd Bey, 1927'de Ruslarla barış yaptı ama onların Basmacıları tutukladığını, kendisini de ele geçirmek istediklerini görünce çete savaşını 1929'a değin sürdürdü; bütün [[Karakum Çölü|Karakum]] [[Türkmenler]]i ayaklandırdı. Sonra [[İran]]'a, oradan da [[Afganistan]]'a geçti. Ruslar Buhara'da Şerefeddinof adlı [[Kazan (şehir)|Kazanlı]] bir [[Komünizm|komünist]] yönetiminde özel yetkili bir mahkeme kurarak her Basmacı için bütün kabilesinin sorumlu tutulacağını bildirdiler ve bu kararlarını uygulamaya koydular. 1931'de Lakaylı Ali Bey'in yakalanmasıyla Basmacı direnişi sona erdi.
+[[1917 Sovyet Devrimi]] sonrasında [[Bolşevik]]ler Şubat 1918'de [[Hokand Hanlığı|Hokand]]'ı ele geçirip [[Hokand Millî Hükümeti]]'ne son verince [[Fergana|Fergana Vadisi]]'nde Ergaş Bey öncülüğünde bir ayaklanma başladı. Bu ayaklanma ile beraber bağımsızlık yanlısı Basmacı çeteleri örgütlendi ve ayaklanma kısa sürede büyük bir isyan hareketine dönüşüp tüm Türkistan'a yayıldı.
-Basmacı Ayaklanması [[Türkistan]] ulusal dernekleri, partileri; [[Başkurdistan]], [[Buhara Hanlığı|Buhara]] ve [[Hive Hanlığı|Hive]] hükümetleri üyeleri, [[Kırgızlar|Kırgız]] ve [[Kazak]] aydınları, [[Türkiye]]'den gelen subaylar, [[Paştunlar]]ın ve [[Kaşgar]]lıların desteğiyle sürdürülmüştü. 16. yüzyıldan sonra [[Türkistan]] ve [[Orta Asya]]'da böylesine farklı grupları kapsayan ve bu denli uzun süren başka bir halk hareketi gerçekleşmemişti.
+Basmacılar 1921'de [[Buhara]]'da da örgütlendiler. Özbeklerin Lakay aşiretinin reislerinden İbrahim Bey gibi [[Buhara Emirliği|Buhara emirine]] bağlı tutucu Basmacılar yenilik yanlısı Cedidcileri de düşmanları sayıyorlardı. [[Enver Paşa]], Hacı Sami ve arkadaşları Türkistan'ı [[Sovyetler Birliği|Sovyetler]]'e karşı ayaklandırmak için Ekim 1921'de Buhara'ya gittiklerinde İbrahim Bey, [[Jön Türk]] hareketinin önderi olarak [[Osmanlı İmparatorluğu|Osmanlı]] padişahlarının otoritesini sarstığı ve [[II. Abdülhamid]]'in devrilmesini sağladığı gerekçesiyle Enver Paşa'yı tutsak etti. Basmacıları ikna etmeyi başaran Enver Paşa, aşiret reislerinden Devletmend'in desteğiyle örgütlediği Basmacılarla küçük başarılar kazandı; ama Ağustos 1922'de Belcivan'a (bugünkü [[Tacikistan]]) çekilmek zorunda kaldı ve orada [[Kızıl Ordu]]'yla girdiği çatışmada öldürüldü.<ref>{{Kitap kaynağı|url=|başlık="Basmacılar" Türkistan Milli Mücadele Tarihi - Dr. Baymirza Hayit|erişimtarihi=|tarih=|dil=Türkçe|sayfalar=|çalışma=|yayıncı=|isbn=9753893051}}</ref>
-== Kaynakça ==
-{{Kaynakça}}
+Enver Paşa'nın ölümünden sonra arkadaşları Hacı Sami'nin önderliğinde Basmacıları yeniden örgütlediler. Lakay reisi İbrahim Bey'i de yardıma zorlayan Hacı Sami, sayı ve donanım bakımından üstün Kızıl Ordu birliklerine karşı Haziran 1923'e kadar savaştıktan sonra [[Türkiye]]'den gelen arkadaşlarının tümünü yitirdi; [[Afganistan]]'a geçti. Kızıl Ordu Türkmenistan'ı ele geçirince yakaladığı Basmacı önderlerini idam etti. Bu kez [[Hive Hanlığı|Hive]] Hanı Cüneyd Bey, yönetimindeki Basmacılarla 1924'te [[Hive]]'yi yeniden ele geçirdi, 1927'ye değin mücadeleyi sürdürdü. 1873'ten beri Ruslara karşı direnen Cüneyd Bey, 1927'de Ruslarla barış yaptı ama onların Basmacıları tutukladığını, kendisini de ele geçirmek istediklerini görünce çete savaşını 1929'a değin sürdürdü; bütün [[Karakum Çölü|Karakum]] [[Türkmenler]]i<nowiki/>ni de ayaklandırdı. Sonra [[İran]]'a, oradan da [[Afganistan]]'a geçti. Ruslar Buhara'da Şerefeddinof adlı [[Kazan (şehir)|Kazanlı]] bir [[Komünizm|komünist]] yönetiminde özel yetkili bir mahkeme kurarak her Basmacı için bütün kabilesinin sorumlu tutulacağını bildirdiler ve bu kararlarını uygulamaya koydular. Hareket 1934 tarihine kadar sürdü ve bu tarihte Ruslar direnişi sona erdirdi.<ref>{{Kitap kaynağı|url=|başlık=Basmacılar (Korbaşılar) - Ali Bademci|erişimtarihi=|tarih=|dil=Türkçe|sayfalar=|çalışma=|yayıncı=|isbn=9786056970061}}</ref>
-== Dış bağlantılar ==
-* [http://vlib.iue.it/carrie/texts/carrie_books/paksoy-3/turk12.html Basmacı ve 1916-1924 Türkistan Bağımsızlık Savaşı]
+Basmacı Ayaklanması [[Türkistan]] ulusal dernekleri, partileri; [[Başkurdistan]], [[Buhara Hanlığı|Buhara]] ve [[Hive Hanlığı|Hive]] hükümetleri üyeleri, [[Kırgızlar|Kırgız]] ve [[Kazak]] aydınları, [[Türkiye]]'den gelen subaylar, [[Paştunlar]]ın ve [[Uygurlar|Uygurların]] desteğiyle sürdürülmüştü. 16. yüzyıldan sonra [[Türkistan]] ve [[Orta Asya]]'da böylesine farklı grupların desteğini kapsayan ve bu denli uzun süren başka bir halk hareketi gerçekleşmemişti.
-{{1917 Rus Devrimi}}
+== Kaynakça ==
+{{Kaynakça}}<br />{{1917 Rus Devrimi}}
 [[Kategori:Orta Asya tarihi]]
 [[Kategori:Ayaklanmalar]]
 [[Kategori:Sovyetler Birliği tarihi]]
-[[Kategori:Köylü isyanları]]