Monoteizm

Tektanrıcılık veya monoteizm, tek bir tanrının varlığına ya da Tanrı'nın birliğine duyulan inanç olarak tanımlanır. Monoteizm sözcüğü, etimolojik açıdan, Yunanca mono (tek) ve theoi (tanrı) sözcüklerinden türemiştir.

Tarihçe

Tez

İnsanın düşünsel evriminde Tanrı inancı soyut düşüncenin gelişme süreciyle bağlantılanır. İlk tanrılar somut, kendilerinden bereket, korunma gibi belirli amaç ve umutlar beslenen, kişisel tapınmalarla ilgili olduğu iddia edilmektedir.

Sosyolojinin kurucusu kabul edilen Auguste Comte insanın düşünsel evrimde 3 aşama geçirerek tek tanrıcılığa ulaştığını söyler. Ona göre:

1. Basamak’ta, insan, çevresindeki eşyayı canlı, akıllı varlıklar olarak düşünmüştü; putçuluk (fetişizm dönemi),

2. Basamak’ta, insan, çevresindeki olayların görünmez varlıklarca yöneltildiğine inandı; çoktanrıcılık (politeizm),

3. Basamak’ta, insan, bu görünmez varlıkların tek ve büyük bir iradenin yönetimi altında bulunduğu inancına vardı; tektanrıcılık (monoteizm).

Daha sonra bu tanrıların aile, kabile ve şehir tanrılarına dönüştüğü düşünülmektedir. Bir sonraki aşama ise tanrılara soyut sıfatlar verilmesi, diğer tanrıların (panteon) isim, sıfat ve özelliklerinin baştanrılarda toplanmasıdır. Bazen de bu tanrılar bir sonraki kültürde baştanrının yardımcılarına, melek, cin, şeytan gibi varlıklara dönüşür. Bu gelişimde Marduk'un tektanrıcılık açısından ilk örnek oluşturduğu düşünülmektedir.

Örneğin Sümerlerin 50 kadar tanrısının ismi sonraları Marduk'a verilmiş ve tektanrıcılık yönünde adımlar atılmıştır. Bu tanrının birçok özelliklerinin Yahudi tanrısı Yahova'ya taşındığı, Hammurabi kanunlarının da Yahudi şeriatının temelini oluşturduğu ifade edilmiştir. Samuel Reinach, Orpheus adlı kitabında "Eğer Musevi kanunlarının Musa’ya Tanrı tarafından yazdırıldığı doğruysa, Tanrı, Hammurabi’nin yapıtını aşırmış demektir." ifadesini kullanmıştır.

Bu açıdan bakınca Marduk tektanrıların ilkidir, Mısırlı IV. Amenotep'in tek tanrısı Aton (MÖ 14. yüzyıl)'dur. Ne var ki Buhtunnasr, Marduk'un tektanrı olduğu inancını sadece kendi taşımış, ulusuna yaymak gücünü gösterememiştir.

Tek tanrılı dinlerdeki birçok kavram ve uygulamanın kaynağı sümer mitolojilerinde görülmektedir; Tek tanrılı dinlerdeki kadınların başörtüsü adetinin İnanna için yapılan tapınaklardaki tapınak fahişelerinin takmasından gelmesi; Meryem’e Madonna, yani bizim büyük hanımefendimiz denmesinin kökeninde yine İnanna’ya sesleniş şeklinin olması; İsa’nın 25 aralıktaki doğumu; Sümerlilerin eski tanrılarının tek tanrılı dinlerde Hızır, İlyas gibi peygamberlere ya da azizlere, velilere ve hatta meleklere, cinlere dönüşmesi; Sümer’de tarlaya benzetilen kadınların Tevrat’ta ve Kuran’da da aynı benzetmeyle tanımlanmaları, Sümerliler’in kırmızı rahiplerinin tapınağa gelen insanlara Hıristiyanlıktakine benzer şekilde günah çıkarma seansları uygulamaları… vd.

Antitez

İlkel tek tanrıcılık tanımını yaparak teorileştiren Wilhelm Schmidt, yaşadığı dönemde; natüralizm (Max Müller), fetişizm (Charles de Brosses, Auguste Comte, John Lubock), atalar kültü (Herbert Spencer), animizm (Edward B. Tylor), totemizm (W. Robertson Smith, Sigmund Freud, Emile Durkheim), büyücülük (J. G. Frazer, J. H. King) vs. gibi din alanında hakim olan teorileri reddetmiş ve bunların dinin başlangıcını ve en eski dinî tecrübeyi yansıtmadığını savunmuştur.

Wilhelm Schmidt'e göre ise, tek tanrıcı fikir çok tanrıcılık öncesinde de mevcut bulunması gerektiğini belirtmiştir. 1912 tarihinde ilk kez yayımladığı "Tanrı Fikrinin Kaynağı" adlı eserinde; 'Yüce ve merhamet sahibi olan' kavramının, kimi ilkel toplumlarda görüldüğünü ve bu tek yüce ekolünün, çok tanrılı sistemlerden önce görülen 'Primitif Monoteizm' olarak tanımlamak gerektiğini iddia etmiştir. Dolayısıyla monoteizmin öncülü olarak iddia edilen, fetişzm veya animizm evrelerinden de önce primitif monoteizm'in olması gerektiğini belirmiştir.

Güncel Dinlerde

Günümüz dinlerinin tanrı kavramı üzerine fikirleri; vahiy olmaksızın tanrı fikrine ulaşılamayacağını iddia eden ekollerden, katolik öğretideki tanrı fikrine akıl ile ulaşılabileceğini iddia eden ekollere kadar değişkenlik göstermektedir. Dolayısıyla dinlerin (ilahiyatçı/vaiz/rahip/papaz/kelamcı ve benzerlerinin) tamamının ortak ve net bir görüşte olduğunu iddia etmek mümkün değildir.

İnanç ve kavramlar

Bu inanç sistemi tüm evrenin yaratıcısının tek bir tanrı olduğunu savunur. Bahailik, İslam, Hırıstiyanlık, Musevilik, Kaodaizm, Atenizm, Zerdüştlük, Ekankar, Sihizm, Rastafaryanizm, Çendoizm, Ravideşa, Sekanova, Tenrikyo ve Sâbiîlik, Tengricilik, Burhancılık, Deizm Tektanrılı dinler veya inançlardır.

Monizm, panenteizm, henoteizm, panteizm, öz monoteizm, üçleme monoteizm gibi yaklaşımlar tek tanrıcılıkla bağlantılıdır.

Ayrıntılı tanımlar

• Deizm, mantık ve doğal dünyaya dair gözlemlerin kaynağını oluşturduğu; dini bilgiye dolaysız biçimde sadece akıl yoluyla ulaşılabileceği ilkesini esas alan, bu sebeple vahiy ve esine dayalı tüm dinleri reddeden Tanrı inancıdır.
• Henoteizm, din ve felsefede, Max Müller tarafından çıkarılmış, bir tanrıya bağlanırken diğer tanrıların varlığını da kabullenmeyi tanımlar.
• Monizm, her şeyin bir tek zorunluluğun, ilkenin, madde veya enerjiden olduğunu iddia eden görüştür.
• Panenteizm, ilk devindirici olan tanrının evren ve tüm varlıkları özünden yarattığı ve evrene aşkın, evrenin bilincinde mutlak ve değişmez bir varlık olarak egemen olduğu görüşüdür.
• Panteizm, her şeyi kapsayan içtin bir Tanrı veya evrenin ya da doğanın Tanrı ile aynı olduğu görüşüdür
• Öz monoteizm, birçok tanrının tek bir özün farklı formları olduğu inancıdır.
• Üçleme monoteizm, Hristiyanlıktaki teslis inancına dayalı tektanrı anlayışıdır.

Dinlerde tektanrıcılık

Atenizm

Ana madde: Atenizm

Antik Mısır'da MÖ 14. yüzyılda Firavun IV. Amenhotep'in döneminde, onun tarafınca ortaya çıkarılmış tek tanrılı bir dindir.

İbrahimi dinler

Yahudilik

Ana madde: Yahudilik

Hristiyanlık

Ana madde: Hristiyanlık

Hristiyanlık inancına göre Tanrı vardır. Bazı mezheplere göre İsa onun oğlu, bazı mezheplere göre ise hem Tanrı'nın oğlu hem de Tanrı'nın bizzat kendisidir.

İslam

Ana madde: İslam

İslam inancına göre Tanrı birdir ve tektir. Bu inanca tevhit inancı denir. Birden çok tanrıya tapınmak İslam'a göre şirk, yani Tanrı'ya ortaklar üretmektir.

Bahailik

Ana madde: Bahailik